Vísbending - 18.12.2003, Blaðsíða 9

Það liggur ekld alltaf Ijóst fyrir,
hvað vakir fyrir bankanum
hverju sinni. Er hann einungis
að veðja á verðhækkun bréf-
anna til þess svo að selja þau
á réttum tíma með góðum
hagnaði? Er hann að safna í
stóran skammt, sem hann ætlar
svo að bjóða i einu lagi öðrum
aðila, sem vill freista þess að
komast til áhrifa i félaginu?
s
Ognanir og tækifæri
Karfaveiðar á Reykjaneshrygg leiða hugann að sérstakri ógn, sem
steðjar að íslenskum sjávarútvegi. Ógn sem enginn sá fyrir þótt
ekki sé farið nema örfá ár aftur í tímann. Ég á við fiskvinnslu á vegum
kínverskra fyrirtækja með næsta ótrúlegri hagkvæmni. Hluti af aflan-
um, sem fæst á Reykjaneshrygg mun nú, eftir ýmsum leiðum, fara til
vinnslu í Kína til þess svo að enda á markaði t.d. í Japan og Þýska-
landi. Þessi ógn er ekki stundarfyrirbrigði. Hún hefur til frambúðar
breytt rekstrarskilyrðum okkar til hins verra. Fyrstu viðbrögð okkar á
mörkuðum hafa hlotið að vera lækkun verðs. En vissulega hefur það
að undanfömu verið meginverkefni margra íslenskra fyrirtækja að
leita leiða til að bregðast skynsamlega við hinum nýju aðstæðum, með
aðgerðum á sviði markaðsmála, flutninga, vinnslu og meðferðar fisks
í fiskiskipum. - Önnur atburðarás, sem menn sáu ekki glöggt fyrir,
fýrir svo sem 10 ámm, er vöxtur fiskeldis. Eldi á laxi er mikilvæg stað-
reynd. Þar eru engin tæknileg vandamál á ferðinni, að undanskildum
vömum gegn sjúkdómum, bara offramboð. Samanlögð framleiðsla í
strandeldi við Noreg og Chile, tveggja þeirra langstærstu, fer yfir 1
milljón tonna eftir örfá ár. Það er farið að framleiða rækju, leirgeddu
og beitarfiski og fleiri tegundir í stómm stíl. Þetta er hagkvæm fram-
leiðsla í ýmsum löndum og þessar tegundir em staðkvæmdarvömr við
villtan fisk. Við hjá Granda emm komnir í slagtog með eldisfyrirtækj-
um með stefnu á þorskeldi í þeirri trú, að þorskur, sá dýri og eftirsótti
fiskur, geti hentað tiltölulega vel til eldis á okkai' breiddargráðu og við
okkar aðstæður að öðm leyti. Hugsanlega geta aðrar tegundir, sem lifa
í hlýrri sjó komið í staðinn fyrir þorskinn; það er alltaf sú áhætta. Það
gæti með tímanum orðið dýrara að veiða fisk, að gefnu núgildandi
verði á aflamarki og aflalilutdeild, heldur en að ala hann. Fiskeldið get-
ur þannig smám saman skert auðlindarrentuna, sem erfitt hlýtur reynd-
ar að vera að henda reiður á. Hér hjá okkur virðist vera takmarkað
svigrúm til að sækja aukna hagsæld í sjávarútveginn. Fiskeldi getur
stutt við veiðamar. Vegna samlegðaráhrifa á sviði vinnslu og markaðs-
setningar mætti ætla að fiskeldi stæði nærri alhliða sjávarútvegsfyrir-
tæki sem eðlilegt viðbótarverkefni.
Aðdragandi að óðaverðbólgu
s
Aþessum tíma hillir undir lok valdatíma viðreisnarstjómarinnar.
Margir fylltust mikilli bjartsýni á þessum ámm, losað var um
ýmis höft á athafnafrelsi og gengi krónunnar skráð nær sanni. Stjóm-
in háði harða baráttu við verðbólguöflin, með takmörkuðum árangri.
Lögleiddar voru ýmsar merkar nýjungar, sem vörðuðu fjármagns-
markað, eins og með stofnun Seðlabankans og heimild til útgáfu
skattfrjálsra jöfnunarhlutabréfa árið 1962 og tveim ámm síðar var
hafin útgáfa verðtryggðra spariskírteina ríkissjóðs, og nutu menn
skattfrelsis af vöxtum eins og gilt hafði um bankainnstæður. Ráðist
var í miklar framkvæmdir við gerð Búrfellsvirkjunar og smíði álvers.
Það setti stórt strik í reikninginn fyrir viðreisnarstjómina, að á ámn-
um 1967-68 varð þjóðarbúið fyrir gríðarlegum áföllum vegna hmns
síldarstofnsins og verðfalls á mikilvægum sjávarafurðum, sem leiddi
til þess að á einu ári þótti nauðsynlegt að hækka verð erlendra gjald-
rniðla um nær 100%.
Það urðu ákveðin þáttaskil árið 1971 þegar viðreisnarstjómin
hrökklaðist frá völdum eftir ósigur í kosningum og ný stjóm tók við.
Þá hófst tímabil óðaverðbólgu, sem stóð nær linnulaust til ársins
1990, þegar svonefnd þjóðarsátt varð til. Eitt af því fyrsta sem hin
nýja „vinstri stjórrí1 gerði var að beita sér fyrir vemlegri hækkun al-
mennra launa í landinu, um 20%. Vísitala neysluverðs hækkaði að
meðaltali um rúmlega 33% á ári á ámnum 1971-91. Þegar verðbólga
er til umljöllunar hefur mér stundum verið hugsað til ummæla, sem
hagfræðingurinn J.A. Schumpeter hefur haft eftir Lenín. Hann á að
hafa sagt, að ömggasta leiðin til að kollvarpa auðvaldsskipulaginu
væri að grafa undan peningakerfinu. Það er svo ögn kaldhæðnislegt,
að mönnum tókst að kveða niður verðbólguna um svipað leyti og fyr-
irmyndarríki Leníns leið undir lok.
Bankabiðraðir og verðlagseftirlit
Meginhluta þessa tímabils óðaverðbólgu, eða allt fram undir
miðjan 9. áratuginn vom bankar ófrjálsir að því leyti að Seðla-
bankinn ákvað vexti og hann var undir styrku aðhaldi æðra stjóm-
valds. Vöxtum var haldið lágum þannig að raunvextir vom neikvæðir.
Það hafði í för með sér gríðarlega ásókn í lánsfjármagn og því fylgdi
mjög ströng lánsíjárskömmtun. A þessum tíma vom margar biðstof-
ur hér í bænum fullar af lánsumsækjendum. Margir forstjórar eyddu
T
Verdbólguárin
9