Vísbending - 18.12.2003, Blaðsíða 22

VISBENDING
nauðsynjarinnar inn í ríki frelsisins. En hætt er við,
eins og reynslan af frönsku stjómarbyltingunni hafði
sýnt hálfri annarri öld áður, að þeir komi niður á
öðrum stað en þeir ætluðu sér.
Þjóðlífið sem eitt heimili
Hvað á að gera eftir byltinguna? Ein helsta hugs-
unarvillan í Alþýðubókinni er, að reka megi
þjóðlífið allt eins og heimili. Það þurfi aðeins
upplýstan heimilisföður í mynd flokksins.
(Raunar er stundum eins og Halldór hugsi sér,
að reka megi þjóðlífið eins og klaustur: Það
þurfi aðeins góðan ábóta.) En heimili og
mannlegt samlíf eru sitt hvað. Á venjulegu
heimili er fólk bundið blóðböndum, og hver
hefur sitt hlutverk, sem ræðst af stöðu hans eða
hennar frá fæðingu, faðir, móðir, böm, afi og
amma. í mannlegu samlífi hittast hins vegar fyrir einstaklingar, sem
þekkjast sjaldnast og hafa ekki nauðsynlega samúð hver með öðmm.
Þeir keppa að ólflcum markmiðum, sem geta oft rekist á. Á heimili
og í fámennum hópi getur náungakærleikurinn vissulega verið leið-
arljósið, enda em menn þar náungar hver annars. En í flóknu, tjöl-
mennu samlífi, þar sem menn þekkjast ekki, verður matarástin að
tengja þá saman frekar en náungakærleikur.
Söknuður eftir samhug
Stjómmálaskoðun Halldórs, sósíalismi hans eða félagshyggja, fól í
sér söknuð eftir þeim samhug, sem hann taldi hafa verið í fámenn-
um hópum og getur raunar myndast með íjölmennum þjóðum, þeg-
ar skyndileg hætta steðjar að, til dæmis í stríði eða náttúmhamför-
um. En venjulega er hver að sinna sínu. Þversögnin í viðhorfum
Halldórs er einmitt, að hann taldi sig nútímamann, vildi bæta húsa-
kost og tannhirðu, en saknaði um leið hugmynda um samstöðu og
samhug, sem áttu ekki heima í nútímanum, heldur í eldru og fá-
mennara skipulagi.
Stórstígar framfarir
Halldór talaði í Alþýðubókinni eins og óþolinmóður, ungur maður.
Fyrirmyndarríkið væri skammt undan, aðeins þyrfti að stökkva
þangað. En hann einblíndi á það, sem miður fór á íslandi, og horfði
fram hjá hinum stórstígu framfömm. Smám saman höfðu Iífskjör al-
mennings batnað, þótt íslendingar væm fyrsta aldarfjórðung tuttug-
ustu aldar vissulega aðeins hálfdrættingar á við Dani. Það var ekki
fyrr en upp úr 1940, sem lífskjör hér urðu sambærileg við það, sem
gerðist þar. En framfarimar blöstu við. Húsakostur batnaði til dæm-
is stórlega. Árið 1918 var sögulegt vegna þess, að þá bjó í fyrsta
skipti minna en helmingur þjóðarinnar í torfbæjum. Auðvitað var
enn talsverð fátækt á íslandi árið 1928, þegar Halldór samdi Alþýðu-
bókina úti í Kalifomíu, en hún var ekki sambærileg við hina miklu
neyð, sem rekið hafði fólk til Vesturheims síðustu áratugi nítjándu
aldar eða beint í hungurdauðann aldimar á undan.
Tveir feður
Halldór var trúlofaður Ingibjörgu Einarsdóttur, þegar hann sneri aft-
ur til Islands, og gekk að eiga hana 1. maí 1930. Það er umhugsun-
arefni, að einhver skýmstu dæmin um framfarirnar á Islandi em frá
feðrum þeirra Halldórs og Ingu, eins og hún var jafnan kölluð.
Faðir Halldórs, Guðjón Helgason, var frá borgfirsku
sveitaheimili, sem hafði verið leyst upp sak-
ir fátæktar. Hann var í raun niðursetningur.
En með dugnaði og íyrirhyggju tókst hon-
um að flytjast til Reykjavíkur og nýta sér þau
tækifæri, sem í boði vom, gerast vegavinnu-
maður og síðar verkstjóri, eignast eigið hús
og gerast gildur bóndi og forystumaður í
sinni sveit. Faðir Ingu, Einar Amórsson, var
bláfátækur bóndasonur úr Grímsnesinu, en
gáfaður og vinnusamur og naut þess, þeg-
ar hann braust úr fátækt til bjargálna, varð
lærður maður, ráðherra og prófessor. Það
gekk ekki öllum eins vel í lífinu og þess-
um tveimur mönnum, en flestum miðaði
þó vel fram á við.
Bændaveldi fyrri alda
í beinu framhaldi má spyrja, hvort sú mynd, sem Halldór dregur upp
af íslenskum sjávarþorpum í Sölku Völku, sé rétt og sönn. Hafa
verður í huga, að sjávarþorpin íslensku urðu ekki til fyrr en á nítj-
ándu öld, þegar losnaði um þær hömlur, sem stórbændur höfðu sett
á vinnufólk. Frá því á fimmtándu öld hafði útlendingum verið bönn-
uð veturseta á íslandi til þess að koma í veg fyrir, að hér gætu mynd-
ast sjávarþorp með verslun og útgerð. Landbúnaður var öldum sam-
an eini lögleyfði atvinnuvegurinn, svo að heitið gæti. Menn, sem
ekki gátu eignast jarðir, urðu að gerast vinnumenn hjá öðrum, og
þeim var með lögum torveldað að auka kyn sitt. Raunar urðu þeir
margir hungri eða drepsóttum að bráð. En þegar sjávarþorpin komu
til sögu í óþökk stórbændastéttarinnar, átti fátækt fólk skyndilega
fleiri kosta völ en að gerast vinnuhjú, deyja úr hungri eða flýja til
Vesturheims. Það gat selt vinnu sína í slíkum þorpum og jafnvel
eignast eitthvað sjálft, eins og dæmi sanna.
Athafnamenn fjölguðu tækifærum
Athafnamenn, sem stofnuðu fyrirtæki í sjávarþorpunum, sköpuðu
vinnu og fjölguðu tækifærum snauðra manna, til dæmis Pétur Thor-
steinsson á Bíldudal og Ásgeir Ásgeirsson á Isafirði að ógleymdum
Guðmundi Bergsteinssyni í Flatey, Einari Einarssyni í Grindavík og
Pétri Oddssyni í Bolungarvík. Því má halda fram með nokkrum rök-
um, að skáldbróðir Halldórs, Jón Trausti, hafi haft dýpri skilning á
hlutverki íslenskra sjávarþoipa í bókum sínum um Höllu á heiðar-
býlinu. Jón lýsir því í lok Heiðarbýlisins, hvemig frelsi Höllu
minnkaði við að hörfa lengra upp til fjalla, en jókst aftur, þegar hún
settist að í sjávarþorpinu.
Sjávarþorpin skref fram á við
Halldór lýsir skipulaginu á Óseyri við Axlartjörð eins og lénsveldi
Bogesens, þar sem allt hafi verið í föstum skorðum, en það hafi síð-
an orðið nútímanum að bráð. Það er nær sanni, að sjávarþorpin ís-
lensku hafi verið stórt skref fram á við. Fólk gat flust þangað af
sveitabæjum, farið á milli þorpa og komist suður, ef það vildi, eins
og margir og raunar langflestir Islendingar gerðu. Stofnun kaupfé-
laganna, sem segir frá í Sölku Völku (þar sem Jónas Jónsson frá
Hriflu kemur fram sem Kristófer Torfdal) var frekar skref aftur á
bak, úr skipulagi verkaskiptingar og viðskipta í kerfi, þar sem bænd-
ur vom um leið kaupmenn. Reyndin varð sú, að bændumir áttu ekki
kaupfélögin, heldur voru það kaupfélögin, sem áttu bændurna. ♦$♦
22