Vísbending - 18.12.2003, Blaðsíða 44

VISBENDING
Benedikt Gvöndal
(1979-1980)
Alþýðuflokkurinn vann sinn stærsta
kosningasigur í Aiþingskosning-
um 1978. Sá sigur varð þeim erfiður.
Ungur og óreyndur þingflokkur með
mikla hugsjónamenn þar sem fremstur
fór Vilmundur Gylfason. Að öllu eðli-
legu hefði Alþýðuflokkurinn átt að hafa
stjórnarforystu eftir þær kosningar. Eft-
ir að forseti hafði falið formönnum
alira stjórnmáiaflokka stjórnarmyndun
urðu lyktir þær að formaður þess flokks
sem mestu hafði tapað í kosningunum,
Olafur Jóhannesson, forntaður Fram-
sóknarflokksins, myndaði ríkisstjórn.
Sú ríkisstjórn var lítið kærleiksheimili
og daginn fyrir þingsetningu ári síðar
sleit Alþýðuflokkurinn stjórnarsam-
starfinu. Eftir stuttar samningaviðræður
ákvað þingflokkur Sjálfstæðisflokksins
að styðja minnihlutastjórn Alþýðu-
flokksins undir forystu Benedikts
Gröndal. Var það gert án annarra skil-
yrða en þeirra að efnt skyldi til kosn-
inga 2. og 3. desember 1979. í þeim
kosningum tapaði Alþýðuflokkurinn
töluverðu fylgi og úrslit voru á engan
hátt afgerandi.
Benedikt Gröndal, sem hafði verið
formaður þegar flokkurinn vann sinn
mesta sigur, naut þess aðeins með því
að vera forsætisráðherra í fjóra mánuði
og utanríkisráðherra í 14 mánuði. Hann
hafði lært til þingmennsku í Harvard-
háskóla og voru utanríkismál honum
mjög hugleikin. Enda fór það svo að
hann kaus að taka við embætti sendi-
herra í Svíþjóð og síðar hjá Sameinuðu
þjóðunum í stað þess að sitja í stjórnar-
andstöðu. ♦$♦
Ikosningum í desember árið 1979 bættu
sjálfstæðismenn aðeins við sig einu þing-
sæti og var um kennt slöku slagorði: Leiftur-
sókn gegn verðbólgu, sem Þjóðviljinn sneri
þegar í stað upp á Leiftursókn gegn lífskjör-
um. Geir Hallgrímsson reyndi að mynda
þjóðstjóm með þátttöku allra flokka en ekki
náðist sameiginlegur gmndvöllur. í lokjanú-
ar 1980 fréttist að elsti maðurinn á þingi,
Gunnar Thoroddsen varafomtaður Sjálf-
stæðisflokksins, ætlaði að mynda stjóm með
framsóknarmönnum og Alþýðubandalagi.
Opinberar stjómarmyndunarviðræður Geirs
höfðu staðið á annan mánuð en þær virtust
lítið annað en kák. Gunnar var ekki óreynd-
ur á þessu sviði, því að Olafur Thors bað
hann að reyna að ntynda stjóm eftir fall Ný-
sköpunarstjómarinnar árið 1946.1 þetta sinn
tókst ætlunarverkið og Gunnar varð forsæt-
isráðherra á sjötugasta aldursári, með stuðn-
ingi fjögurra samflokksmanna sinna á þingi,
auk samstarfsflokkanna tveggja.
Ferill Gunnars er glæsilegur. Hann var
fyrst kosinn á þing 1934,23 ára að aldri, yngsti maður sem náð hefur kjöri þangað. Hann varð
borgarstjóri 1947 og fjármálaráðherra í Viðreisnarstjóminni 1959. Hann bauð sig fram til for-
seta 1968, en tapaði fyrir Kristjáni Eldjám. Hann varð hæstaréttardómari í ársbyijun 1970, en
tók fljótlega að ókyrrast og hugði aftur á þátttöku í stjómmálum. „Þá kemur mér hann í hug
er ég heyri lausrar stöðu getið", sagði Austri í Þjóðviljanum um þetta leyti. Haustið 1970 sagði
Gunnar lausri dómarastöðunni og bauð sig fram í prófkjöri Sjálfstæðisflokksins. Hann náði
ágætri kosningu og varð ráðherra í stjóm Sjálfstæðisflokksins 1974, þó að ekki væri eining
um hann í flokknum.
Eftir stjómarmyndunina 1980 uppskar Gunnar óvild og jafnvel hatur þeima samflokks-
manna sinna sem fylgdu flokksformanninum að málum („flokksbrots Geirs“, sem Gunnar
kallaði). Þannig sagði til dæmis í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins 1982 að ekki skipti mestu
máli hvort stjómin næði árangri í efnahagsmálum eða öðmm þjóðmálum eða hvort forsætis-
ráðherrann væri vinsæll, heldur „einfaldlega það, að myndun ríkisstjómarinnar hefur opnað
svo djúpt sár í sterkustu þjóðmálahreyfingu landsmanna....að það mun taka mörg ár að græða
þau sár [svo]. Stjómarmyndunin er illkynjað mein í þjóðlífi okkar og svo verður, meðan þessi
ríkisstjóm situr.“ Gunnar var manna kurteisastur í fasi og hann hefði líklega aldrei haft götu-
stráksleg orð um pólitíska andstæðinga.
Stjóm hans náði miklum vinsældum eins og höfundur Reykjavíkurbréfsins ýjaði að og
samstarfsmenn Gunnars láta vel af samstarfinu. Þess vegna hefur líklega sjaldan verið betra
færi á að láta til skarar skríða gegn verðbólgunni. En ekki náðist samstaða um að eiga að ráði
við vísitölubindingu launa. Steingrímur Hermannsson samráðherra hans kennir það þeirri af-
stöðu Alþýðubandalagsins að ekkert mætti gera í andstöðu við verkalýðshreyfinguna. Ekki
mátti heldur hefja aðhaldsaðgerðir með almennu aðhaldi í eftirspum (til dæmis stöðugra
gengi). Verðbólgan hélst áfram mikil framan af stjómartíð Gunnars og hún sótti enn í sig veðr-
ið eftir áföll í sjávarútvegi 1982 og hraðara gengisfall krónunnar í kjölfarið. Aðgerðir stjóm-
arinnar gegn verðbólgu fólust einkum í „verðstöðvun“, eða „hertri verðstöðvun", sem lýsti sér
í niðurskurði á hækkunarbeiðnum fyrirtækja, sem á þeim árum enduðu oft á borði ríkisstjóm-
ar. Lítillega var kmkkað í verðbætur launa, en hvergi nærri nóg til þess að stöðva víxlhækk-
anir verðs og kaups. Verðbólgan var komin upp í 120% þegar stjómin fór frá vorið 1983. Inn-
byrðis sundrung stjómarflokkanna sfðustu mánuði var mikil og hún í raun spmngin.
Verðbólgubasl þessarar ríkisstjómar hafði tvenns konar afleiðingar fyrir efnahagstjóm
seinni tíma: Annars vegar sætti fólk sig við meira krukk í kaupið en ella, því að sú hugmynd
náði fótfestu, að kauphækkanir væm helsta undinót verðbólgunnar og hins vegar hafa einka-
sölur eins og rafveitur og hitaveitur lengst af síðan haft sjálfdæmi um gjaldskrár, vegna þess
óorðs sem komst á verðlagseftirlit á mesta verðbólgutímanum.
Gunnar lýsti yfir stuðningi við sinn gamla flokk í borgarstjómarkosningunum 1982 og
studdi þannig Davíð Oddsson í upphafi valdaskeiðs hans. Ríkisstjóm Gunnars lét af völd-
um eftir kosningar vorið 1983. Gunnar lést þá um haustið. ♦$♦
44
Forsætisráðherrar í hundrað ár