Vísbending - 12.05.2006, Blaðsíða 1

V
V i k u
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
12. maí 2006
17. tölublað
24. árgangur
Uppruni og áhrif valda
Fjölmiðlar og fólk almennt talar um
völd er eins og hugtakið sé hið ein-
faldasta og allir viti í hverju þau
felast, hverjir hafi völdin og hverjir ekki.
Þannig veltu menn því gjaman íyrir sér
þegar Davíð Oddsson varforsætisráðherra
hvor væri valdameiri, hann eða Jón Asgeir
Jóhannesson forstjóri Baugs Group. Þessi
samanburður er að mörgu leyti ágætur sem
dæmi um hvað felst í orðinu völd.
Ógnar-, hvata- og skilyrt áhrif
Max Weber skilgreindi hugtakið völd
sem „möguleikinn til að þröngva
sínum vilja á hegðun annarra“ sem er að
mörgu leyti ágæturútgangspunktur. Flestir
átta sig á að það em tvær leiðir til þess að
ná þessu markmiði, sem er best lýst með
myndlíkingum, þ.e. vendinum og gulrót-
inni. Vöndurinn stendur fyrir ógnaráhrif
sem beitt er til þess að fá fólk til að gera
annað en það helst vildi. Refsing felst í
ógnaráhrifunum. Þrælahald erjafnan rekið
með slíkum ógnaráhrifumþar sem ofbeldi er
beitt ef fólk gerir ekki það sem því er skipað.
A hinn bóginn eru hvataáhrifin, sem felast
í gulrótinni. Umbun felst í hvataáhrifun-
um. Fyrirtæki eru að miklu leyti rekin með
hvatafyrirkomulagi þar sem fólk fær umbun
efþað skapar fyrirtækinu árangur. Sj aldgæft
er að einungis annaðhvort ógnaráhrifum
eða hvataáhrifum sé beitt heldureryfirleitt
um að ræða einhverja blöndu af þessum
áhrifum sem notuð eru til að stýra hegðun
fólks. Jafnvel þrælarnir fengu umbun fyrir
velunnin störf og stjórinn með háu launin
á á hættu að verða sparkað ef hann skilar
ekki því sem til er ætlast.
John Kenneth Galbraith1 vakti athygli
á þriðju leiðinni til að hafa áhrif á hegðun
annarra en það mætti kalla skilyrt áhrif.
Engin góð myndlíking kemur upp í hug-
ann nema hugsanlega trúboðinn þar sem
skilyrt áhrif fela það í sér að fólk lætur að
vilja annarra vegna þess að það trúir því
að það sé mikilvægara en að gera það sem
það sjálft vill. Það er ýmist hægt að beita
sannfæringunni eða mennta fólk til að fá
það til að samþykkja skilyrðin en þau geta
einnig verið innprentuð í menninguna sem
eðlileg, viðeigandi og mikilvæg hefö. Vald
karlmanna yfir konum í vanþróaðri löndum
er ekki einungis byggt á ógnaráhrifum held-
urmiklu ffemuráþessum skilyrtu áhrifum
þar sem konur sætta sig við hlutskipti sitt af
þvi að svoleiðis á heimurinn að vera.
Uppruni valds
Galbraith vekureinnig athygli á uppruna
valdsins ogteluruppþtjáruppsprettur
þess: persómivald, peningavald og stofn-
anavald. Þessar þrjár uppsprettur birtast
sjaldan stakar heldur blandast þær saman
og styrkja hver aðra. Þær hafa mjög náin
tengsl hver við sinn áhrifaþátt en þó ekki
einvörðungu þann þátt. Hvataáhrifin eru
tengd peningavöldum og skilyrt áhrif em
áberandi í tilviki stofnanavalds.
Þá hefur persónuvald sögulega verið
tengt ógnaráhrifum þar sem hinir sterkari
hafa getað beitt hina veikari ofbeldi. Þessi
tengsl em enn greinileg t.d. í samskiptum
fullorðinna og bama þó að þau hafi farið
dvínandi með tíð og tíma. Persónuvald hefur
í auknum mæli byggst á skilyrtum áhrifum
þar sem sannfæring og tmverðugleiki leika
sífellt stærra hlutverk. Off snýst það um að
sá sem hefiir persónuvald viti eitthvað, eða
láti í veðri vaka að hann viti eitthvað, sem
aðrir vita ekki eða hafi áræði til að gera
hluti sem aðrir geta ekki gert. Persónu-
vald er eykst þó vemlega ef það tengist
peningavaldi, sérstaklega í því þjóðfélagi
sem við lifum nú í, sem og stofnanavaldi.
Peningavald er það vald sem ræður oft
ríkjum í markaðssamfélagi þar sem allt er
til sölu og kaupa má fólk til þess að gera
næstum hvað sem er. Peningavald getur
jafhvel ráðið úrslitum í kosningum þar sem
auglýsingarleikalykilhlutverk. Getan til að
umbuna hefur jafhan skilyrt áhrif þar sem
auður fær aðra til að trúa á yfirburði.
Stofhanavald erað mörgu leyti megin-
uppspretta valds þar sem persónu- og
peningavald er mjög takmarkað ef það
er ekki byggt á stofnanavaldi. Ríkið og
sveitarfélög, fyriitæki, stjómmálaflokkar
og félagasamtök em stofhanir sem fela í sér
völd og áhrif. Yfirleitt em stofhanimarþeim
mun sterkari og valdameiri sem markmið
þeirra em markvissari. En þær fela ekki
einungis í sér tilgangheldur verður fólk einn-
ig að gangast undir vilja þeirra til að vera
hluti afþeim. Það erþessi hlýðni eða und-
irgefni við stofnunina innandyra sem gefúr
henni völd útá við. Mátturverkalýðsfélaga
er gott dærni um þetta. Stofiianavaldið er
enn fremur styrkt með persónuvaldi, þ.e.
áberandi leiðtoga, og peningavaldi.
Davíð og Jón
Davíð er gott dæmi um tengsl persónu-
valds og stofnanavalds en sem for-
maður Sjálfstæðisflokksins og forsætis-
ráðherra hafði hann gríðarleg völd í krafti
þeirra stofiiana sem hann stóð fyrir. Það
leynist heldur engum að persónuvald hans
hafði áhrif á stofnanavaldið. Það hefur
hins vegar orðið sjónarsviptir að Davíð
og dregið hefur úr völdum hans effir að
hann færði sig yfir í Seðlabankann, þó að
persónuvald hans hafi hugsanlega styrkt
Seðlabankann. Persónuvald Jóns Asgeirs
byggist hins vegar að mestu á peningavaldi
og því stofnanavaldi sem felst í þeim fyr-
irtækjum sem hannhefúrræðuryfir. Stærsta
verslunar- og fjölmiðlaveldi landsins felur í
sér stofhanavald sem er farvegur fyrir pen-
inga- og persónuvald Jóns Asgeirs. Báðir
emþekktirfyriraðbeitaógnaráhrifum,„ann-
aðhvort ertu með mér eða á móti“. Báðir
hafa verið í aðstöðu til að hafa veruleg áhrif
á f'rama fólks, Davíð innan þess opinbera og
Jón Asgeir í verslun og viðskiptum. Davíð
hafði ám sigurvegarans í stjómmálum sem
allir vildu þekkja en Jón Asgeir hefur áru
fiumkvöðulsins sem færirmönnum gull og
græna skóga. Þeir hafa því báðir vemleg
hvataáhrif. Hin skilyrtu áhrif Davíðs em
mun meira áberandi þar sem hann er stjóm-
málamaður og fáir hafa verið færari um að
sannfæra fólk en hann. Jóni Asgeiri fylgir
hins vegar sú trú um að ekkert sé ómögulegt
í viðskiptum þegar hann er nærri. Völd
þeirra beggja em því margþætt.
I. Umræða um skoðanir og skilgreiningar Galbraiths byggjast
að mestu á bók hans The Anatomy ofPower sem kom út árið
1984. Galbraith andaðist 29. apríl síðastliðinn.
1
Völd geta verið tilkomin
vegna ólíkra áhrifa og
uppsprettur þeirra eru
mismunandi.
2
Sigurður Jóhannesson gerir
próf á verðbólgumarkmiði
Seðlabankans og kemst að
því að það stenst ekki.
3

Guðmundur Magnús-
son prófessor fjallar um
lausafjáráhættu bankanna.
Ljóst erað bankamirstanda
4
frammi fyrir talsverðri
áskorun sem fólgin er í að
fjármagna skuldir sínar á
næsta ári.