Frjáls verslun - 01.01.1942, Blaðsíða 13

helzta einkenni hennar að hefta útflutning, en
ýta undir innflutning. Menn sóttust eftir að
hafa gnótt vista heima fyrir til að afstýra mann-
felli og hallærum. Markaðsþörfin var ekki farin
að knýja á dyr miðaldaþjóðfélagsins.
En miðaldirnar stóðu ekki í stað, þótt ferðin
sæktist seint. Þær molna og hrörna, hinar gömlu
valdastéttir liðast í sundur, borgarastétt hins
nýja tíma þokast fram á sjónarsviðið, kaup-
menn, iðjuhöldar og fjármálamenn, fulltrúar
vöruskiptanna og peninganna. Heimur miðald-
anna hrynur í rústir og um leið lirynja þæt
hugmyndir, er þessi heimur hafði gert sér um
sjálfan sig. Hið „réttláta verð“ kirkjuréttarins
fer veg allrar veraldar í hinni stórkostlegu verð-
lagsbyltingu 16. og 17. aldar, og fjárleigan,
„okrið“, þykir nú eins eðlilegt og sjálfsagt og
tíund kirkjunar og jarðnytjar aðalsins.
Landafundir og nýjar siglingaleiðir breyta
rás verzlunarinnar í Evrópu. Hin gömlu höfuð-
ból verzlunarinnar, borgríki Ítalíu, verða nytja-
litlar hjáleigur, en löndin, sem snúa að Atlants-
hafi teygja til sín heimsverzlunina, svæla undir
sig nýlendur í Vesturálfu og í Austurálfu og
dæla straumi góðmálmanna í viðskiptalíf álf-
unnar. Allt olli þetta slíkum umskiptum í efna-
hagslegri tilveru mannanna, að þeir komust ekki
hjá að velta fyrir sér viðfangsefnum fjármála-
lífs og vöruviðskÍDta í miklu ríkara mæli en
áður. Iiinar fræðilegu niðurstöður, er menn
komust að um þessi efni, og praktiskar ráðstaf-
anir þjóðhöfðingjanna í atvinnumálefnum þess-
ara alda, hafa verið kallaðar mercantilismi.
3.
Adam Smith hélt því fram, að marcantilism-
inn hefði lagt auðlegð lands að jöfnu við pen-
ingagnótt þess, eignir þess í gulli og silfri. Þótt
þessi skilgreining á mercantilismanum sé ekki
alveg rétt, þá er það satt, að mercantilistar
lögðu mikla áherzlu á, að peningarnir kæmu inn
í landið, en færu ekki út úr því nema að litlu
leyti. Við árslok hver vildi trúaður mercantil-
isti, að land hans hefði selt meira, en það hefði
kevnt, og að peningaupphæðin, sem unnizt hefði,
yrði begar í stað látin frióvga verzlun og iðnað
heimalandsins. Mercantilistiskur rithöfundur
hefir orðað þetta svo um miðja 16. öld: Vér
verðum jafnan að gæta þess, að vér kaupum
ekki meira af útlendingum en vér seljum þeim,
því að öðrum kosti auðgast þeir á oss, en vér
verðum fátækari. Allflestir mercantilistar
mundu geta skrifað undir þessa trúarjátningu,
en þó fór svo, að sumir þeirra ráku sig á, að
hún kom ekki alstaðar heim við veruleikann.
Einn kunnasti rithöfundur í flokki mercantil-
ista enskra tók eftir því, að írland hafði um
FRJÁLS VERZLUN
langa stund flutt meira út en það hafði flutt
inn, en varð samt fátækara með hverju ári sem
leið. Ilonum fannst það „a paradox“.
En peningablekking mercantilismans var eðli-
leg afleiðing hinna sögulegu aðstæðna, sem
hann var sprottinn upp úr. Verðlagsbyltingin,
sem góðmálmaflóðið orsakaði í Evrópu, rask-
aði öllum jafnvægishlutföllum milli stétta þjóð-
félagsins og milli einstakra ríkja álfunnar. Hún
upphóf og niðurlægði. Einstaklingar og þjóðir,
sem gátu náð hlutdeild í góðmálmum Ameríku
og nytjað þá í iðnaði eða verzlun og siglingum,
hófust til ríkidæmis og virðingar, aðrir féllu fyr-
ir ofurborð. Höfðingjar hinna nýju þjóðríkja,
sem nú voru að rísa upp um alla álfuna og skapa
ríkisvald, er gæti haft í fullu tré við hin póli-
tísku miðflóttaöfl miðaldanna, veraldlega og
andlega smáhöfðingja, skildu fullvel, að þeir
fengu ekki gegnt hlutverki sínu peningalausir.
Peningarnir voru afl þeirra hluta, sem gera skal,
í friði jafnt sem ófriði. Þjóðhöfðingjarnir urðu
að launa embættismannalið sitt, sem fór dag-
vaxandi, þeir urðu að greiða her sínum mála og
kaupa handa honum vopn og vistir. Allt varð
þetta til að auka peningaþörfina og peningavelt-
una í búskap Evrópuþjóða, og mercantilisminn
varð búskaparkenning þeirra, er ríki nútímans
voru grundvölluð. í þeim ríkjum Evrópu, þar
sem einveldisstjórn komst á, varð mercantilism-
inn einna berastur, en samt er hann ekki bund-
inn við ákveðið stjórnarfarslegt form. Hann
ræður miklu á Englandi sem á við þingræði að
búa, og á Niðurlöndum, sem eru lýðveldi. Sigl-
ingalögin, sem sett voru á Englandi um miðja
17. öld, eru öll í mercantilist-
iskum anda, og var þeim ætlað
að einoka nýlendusiglingar í
höndum enskra kaupmanna og
lama sjóferðir Hollendinga. Það
er eftirtektavert, að Adam
Smith var svo mikill Englend-
ingur, að þessi löggjöf mercan-
tilismans hlaut náð fyrir augum
hans; honum duldist ekki, að
verzlunar og sjóveldi Bretlands hafði haft hinar
mestu nytjar af siglingalögunum.
En það var samt á meginlandinu, að mer-
cantilisminn lét mest að sér kveða. Þar var bar-
átta hins einvalda ríkis hörðust, þar notaði rík-
isvaldið mercantilismann til þess að sameina
þjóðir og lönd í atvinnulegar heildir, að svo
miklu leyti sem aðstæður leyfðu. Það var einnig
á meginlandinu, að frægasti stjórnmálamaður
mercantilismans reyndi að framkvæma kenning-
una út í yztu æsar. Það var Jean Baptiste Col-
bert, fjármálaráðherra Lúðvíks XIV. Frh.
13