Frjáls verslun - 01.06.1942, Blaðsíða 6

þetta, því að 1874 voru þar 18 verzlanir, en nú
munu þær vera 7—800.
íslenzka kaupsýslustéttin átti við ramman
reip að draga fyrir 70 árum. Siglingarnar voru
nær allar í höndum erlendra keppinauta og
fjármagn nær ekkert til í landinu. Engin láns-
stofnun var til. íslenzkir kaupsýslumenn voru
tilneyddir að taka lán hjá erlendum stórfyrir-
tækjum og urðu af því stundum svo hart leikn-
ir, að þeir urðu að gefast upp.
Einn af stjórnmálamönnum landsins fór þess
um orðum um verzlunina laust fyrir 1874:
„Framfarir og líf í verzluninni leiðir eðlilega
af sér framfarir í öllum atvinnuvegum, því
engin atvinnugrein er sú, sem eins og verzlunin
sé öllum öðrum atvinnugreinum jafn nátengd
og hefir eins jöfn og nákvæm áhrif á þær eins
og hún. Verzlunin er enn að kalla öll í höndum
útlendra manna, svo að mestallur ágóðinn af
henni sem sérstakri atvinnugrein, gengur burt
úr landinu, og í annan stað verður sá hagnaður,
sem verzlunin hefir í för með sér, að því leyti,
sem hún eflir og styður aðra atvinnuvegi,
langtum minni með þessu lagi, en ef þjóðin
sjálf ræki verzlun sína. Á þessu þarf að verða
stór breyting. Vér þurfum sjálfir að komast
upp á að flytja afla vorn til annara þjóða, sem
helzt girnast hann og að selja nauðsynjar vor-
ar þangað, sem við fáum þær með beztum
kjörum“.
Það sést á þessum orðum, að framfaramenn
í hópi Islendinga höfðu um þetta leyti opin
augu fyrir því, hve verzlunin var bágborin og
óhagkvæm í höndum útlendinganna. Og einmitt
eftir 2. ágúst 1874, þegar landsmenn fengu
fjárforræði og aðrar stjórnarbætur, hefst hin
mikla sókn Islendinga til framfara í efnalegum
málum. Á þeim tíma minntist enginn á að
krefjast fullkomins sjálfstæðis þjóðinni til
handa. Landsmenn höfðu ekki enn bolmagn til
að rísa undir því. Þeir voru upp á aðra komnir
— áttu ekki skip og fá og lítil mannvirki, voru
félausir og hræddust óáran, sem alltaf gat
skollið á.
En þegar frá leið og framtak landsmanna
tók að aukast, þá birti yfir og kröfurnar um
frelsi urðu einbeittari. Verzlunin færðist smátt
og smátt yfir á hendur innlendra manna fyrir
þrautseiga baráttu við féleysi og volduga er-
lenda keppinauta. Islendingar tóku einnig sjálf-
ir að eignast skip til langferða. Afköst fram-
leiðendanna jukust og afurðir frá sjó og sveit
urðu fjölbreyttari og útgengilegri, en í því efni
hafði kaupsýslustéttin forgönguna. Fjármagn-
ið jókst smátt og smátt og lánsstofnanir risu
upp. Þótt búskapur íslendinga væri smár, var
6
þó að lokum sýnt og sannað, að þeir voru þess
fyllilega megnugir, að vera húsbændur á sínu
heimili. En þeir menn, sem bjuggu í haginn,
öfluðu bjargar í búið, sigldu og verzluðu, öfl-
uðu og framkvæmdu til sjávar og sveita, þeir
eru hinar réttnefndu sjálfstæðishetjur lands-
ins, þeir ruddu brautina, sem stjórnmálamenn-
irnir fetuðu eftir.
íslendingar hefðu naumast öðlast viðurkenn-
ingu sjálfstæðis síns, ef öll verzlun og allar
siglingar hefðu verið í erlendra manna hönd-
um, atvinnuvegirnir verið reknir með úreltum
aðferðum og ekkert innlent fjármagn til. Það
er venja að þakka bókmenntum okkar og fornu
menntalífi, fyrst og fremst, að við skyldum öðl-
ast viðurkenningu sjálfstæðis okkar, og er það
fjarri mér að gera lítið úr því atriði. En á hitt
má benda einnig, að þjóð, sem byggir land, sem
er umflotið sjó, en á ekkert skip, hefir hinar
margvíslegustu þarfir, en getur ekki aflað sér
varanna sjálf og býr auk þess við löngu úrelta
og aldagamla atvinnuhætti, er ekki líkleg til að
hafa þrótt til að heimta frelsi sitt úr höndum
auðugrar og framtakssamrar yfirráðaþjóðar.
Dýrkun fornra minninga má ekki verða til
þess að varpa afrekum nýrra tíma í gleymsku.
Því hefir verið mjög haldið á lofti, að þekking
á fornöldinni og hetjum hennar og lestur
fornra rita sé hollur og nauðsynlegur og án
þessa megi enginn vera. — Þetta er vafalaust
mjög rétt, en það virðist engin goðgá, þótt því
sé haldið fram, að landsmönnum sé engu síður
holt og nauðsynlegt að þekkja afrek og hugar-
far þeirra íslenzkra framfaramanna, sem á
seinustu tímum hafa numið Island svo að segja
í annað sinn og rétt þjóðina úr þeim kút, sem
hún var komin í fyrir erlenda kúgun og inn-
lenda óáran. Það mun óhikað mega fullyrða, að
engar kynslóðir, sem Island hafa byggt, hafa
lagt fram jafn stórfellt og varanlegt starf 1
þágu landsins og einmitt þær kynslóðir, sem
uppi hafa verið á öldinni sem leið og þeirri, sem
við nú lifum á. Þessar kynslóðir tóku við land-
inu óræktuðu að kalla. Jarðirnar höfðu staðið í
stað um aldir eða jafnvel gengið úr sér. Þessar
kynslóðir urðu að byggja alla vegi og brúa öll
fljót, byggja öll hús úr tré eða steini í stað
torfs og grjóts, þær urðu að afla skipa í stað
lítilf jörlegra báta og véla í stað ófullkominna
verkfæra.
Það átak, sem þessar kynslóðir lögðu á sig á
skömmum tíma til að byggja upp og öðlast
verklega menningu á nútíma vísu, er svo stór-
fellt, að það mun næstum dæmalaust í sögu
seinni tíma, hvar sem leitað er. Og það má
segja, að það sé ekki með öllu vansalaust, að
FRJÁLS VERZLUN