Frjáls verslun - 01.06.1942, Blaðsíða 28

skipting hefjist í íslenzkum stjórnmálum, því
að áður hafði endurskoðunarstefna Benedikts
sýslumanns Sveinssonar haft almennt fylgid)
Höfðu báðir flokkar undanfarin ár haft mikinn
blaðakost og magnaðan áróður í frammi. Stuðn-
ingsblöð Valtýs voru ísafold í Reykjavík og
Þjóðviljinn vestra, en á Akureyri Norðurland,
sem tók að koma út ári síðar og Einar Kvaran
stýrði, og Bjarki á Seyðisfirði, sem Þorsteinn
Erlingsson stýrði. Á móti voru í Reykjavík
fyrst og fremst ,,Dagskrá“ Einars Benedikts-
sonar, meðan hún kom út, og Þjóðólfur, sem
Hannes Þorsteinsson stýrði, á Akureyri Stefnir
og Austri á Seyðisfirði. Stóð blaðarimman allt
frá því, er frumvarp dr. Valtýs kom fyrst fram
á Alþingi og fór síharðnandi, er nær dró kosn-
ingum og varð því grimmúðlegri sem lengur
leið, enda var fylgi flokkanna nokkuð jafnt og
undir hælinn lagt hvor sterkari yrði. Enda fór
það svo, að flokkarnir urðu hnífjafnir eftir'
kosningarnar.
En einn And-Valtýinga, Arnljótur Ólafsson
prestur á Sauðanesi, var orðinn svo ellihrum-
ur, að hann komst ekki á þingið 1901, og höll-
uðust þá metaskálarnar, svo að frumvarp Val-
týs um sérstakan ráðherra, búsettan í Höfn,
var samþykkt. Ekkert ákvæði var í því, er kæmi
í veg fyrir það, að sérmál íslands væri fram-
vegis sem áður borin upp í ríkisráði Dana, en
það höfðu íslendingar jafnan talið höfuðatriði
stjórnarbaráttunnar og hafði landshöfðingi
(Magnús Stephensen) lagt áherzlu á það bæði
í bréfi til stjórnarinnar í Khöfn 1895 og einnig
á Alþingi. Töldu og Heimastjórnarmenn frv.
Valtýs með öllu óaðgengilegt fyrir þessar sakir,
auk búsetunnar í Höfn o. fl., er þeir fundu því
til foráttu. And-Valtýingar eða Heimastjórnar-
menn lögðu aðaláherzluna á, að fyrir það væri
girt, að sérmál Islands væri borin upp í
ríkisráði, og að ráðherrann yrði búsettur í
Reykjavík og nefndu flokk sinn eftir þessu að-
alatriði stefnuskrárinnar. Valtýingar nefndu
sig hinsvegar Framsóknarflokk, en hann var
af andstæðingunum síðustu árin nefndur Hafn-
arstj órnarf lokkur.
Valtýr virtist nú hafa unnið allverulegan sig-
ur, en atburðanna rás varð þó á þann veg, að
hann laut í lægra haldi um síðir.
Meðan umræður stóðu um tillögur Valtýs í
þinginu (1901) barst sú fregn, að mikilvæg
valdabreyting hefði orðið í Danmörku. Hægri-
1) Hann hafði látizt 2. ágúst 1899, á þingtímanum.
Hafði þá „valtýskan“ verið felld á þinginu. því
kvað Hannes Hafstein um Benedikt:
„Fram í bana barðist liann.
Brjánn féll ok liélt velli“.
28
Jón Ólafsson. Valtýr Guðmundsson.
menn létu skyndilega af völdum, en þeir höfðu
haldið uppi einskonar einræði í landinu um
nokkra tugi ára. Þingræðið var ekki viður-
kennt. Stjórnin hafði ekki stuðzt nema við lít-
inn hluta fulltrúa-þingsins og fleytzt á bráða-
birgðalögum og grundvallarlaga-brotum. Óein-
ing hafði verið þar í landi meðal hinna frjáls-
lyndu flokka, en fylgi þeirra var nú orðið svo
mikið, að konungur hlaut að láta hægri-stjórn-
ina fara frá völdum og myndaði prófessor
Deuntzer nýja stjórn.
Þegar þesis tíðindi spurðust til íslands,
glæddust vonir um, að verulegar stjórnarbætur
yrði fáanlegar. Flokkur dr. Valtýs hafði bol-
magn til að koma sínu frumvarpi fram á þing-
inu og reyndust árangurslausar tilraunir
Heimastjórnarmanna að fá því frestað þar til
reynt væri, hvort betri kostir væri fáanlegir.
Flokkur Heimastjórnarmanna tók þá það ráð
að senda foringja sinn, Hannes Hafstein, til
Kaupmannahafnar um haustið. Fekk hann góð-
ar undirtektir um málaleitan flokksins.
Nú var Alþingi rofið vegna samþykktar
stjórnarskrárfrumvarps dr. Valtýs og efnt til
nýrra kosninga 1902.
Var gefinn út konungsboðskapur 10. janúar
það ár, þar sem konungur heitir þeim breyting-
um á stjórnarskránni, er samþykktar höfðu
verið á þinginu sumarið fyrir, — eða að því
við bættu, ef Alþingi óskaði þess heldur, að
ráðherrann yrði heimilisfastur á íslandi.
Þóttu þetta góð tíðindi og vel hafa úr ræzt.
Kosningar fóru fram um vorið og hugðist
þjóðin hafa hlotið góðan framgang sinna mála,
enda fengu Heimastjórnarmenn nú ákveðinn
meirihluta.
En nú kom hlykkur á málið.
Eftir kosningar afstaðnar og skömmu áður
en Alþingi kom saman, kom stjórnarskrár-
frumvarpið, sem ,,íslandsráðherrann“, hinn
nafnkunni Alberti, lagði fyrir þingið. Reyndust
það þá tálvonir, sem íslendingar höfðu gert sér
Framh. á bls. 32.
FRJÁLS VERZLUN