Frjáls verslun - 01.06.1954, Blaðsíða 16

Vilhjálmur Þ. Gíslason:
Rœða, flutt við afhjúpun standmyndar af Skúla
Magnússyni, 18. ágúst s.l.
Þegar nú á að afhjúpa standmynd af Skúla
fógeta, minnumst við hvors tveggja: öndvegis-
manns í íslenzku þjóðlífi og aldahvarfa í ís-
lenzkri sögu. Skúli fógeti var oddviti þeirra alda-
móta. Reykjavík, sem hann lagði grundvöllinn
að, varð' tákn nýs tíma í landinu. Með stofnun
hennar hófst vísir að íslenzkri bæjarmenningu
og nýrri hagstefnu, með innlendri verzlun og
iðnaði og nýjum útvegs- og búnaðartilraunum.
Nýjar bókmenntir voru á uppsiglingu, í kjölfar
Eggerts Ólafssonar, ný náttúrufræði með honum
og Sveini Pálssyni, ný hagfræði með Hannesi
Finnssyni. Þetta vakandi og vaxandi þjóðlíf
safnaðist smátt og smátt um Reykjavík, sem
varð höfuðstaður landsins. Einmitt þessar sum-
arvikur eru liðin tvö hundruð ár síðan lokið var
við að reisa verksmiðju og verzlunarhús Skúla
fógeta hér á næstu grösum, en byrjað var á því
1752. Þetta voru um tuttugu hús, ílest torfbæir.
Síðan rak hver atburðurinn annan á næstu ára-
tugum, þar sem byggt var ofan á þær undirstöð-
ur, sem Skúli fógeti lagð'i. Latínuskólinn var
fluttur á Hólavöll 1785, þorpið fékk kaupstaðar-
réttindi árið eftir, ný kirkja var reist 1790, bæj-
arlandið er stækkað 1792, leiksýningar hófust
um 1796, alþingi var háð hér til bráðabirgða
rétt fyrir aldamótin, landsyfirréttur settur hér
1800, bæjarfógeti 1803, stiftamaður og biskup
1805, og síðan hvað af öðru, unz Reykjavík verð-
ur afdráttarlaus íslenzkur höfuðstaður með end-
urreisn Alþingis.
Vitanlega unnu að þessu mörg öfl og oft var
togstreita um það, hvað gera skyldi, og stundum
lá við borð, að höfuðstaðurinn yrði Hafnar-
fjörður en ekki Reykjavík. Vafalaust hefur á-
kvörðun Skúla fógeta um staðinn fyrir innrétt-
ingarnar ráðið örlögum Reykjavíkur. Hann á
því öðrum fremur skilið þann heiðursstað í
hjarta Reykjavíkur, sem standmynd hans er bú-
inn í dag. Stórbrotinn stoltarmaður, hispurslaus
höfðingi, djarfur framfaramaður horfir lmnn nú
á sögustaði iiðins tíma, sein hann leysti úr læð-
ingi, og á þá staði, þar sem hugsjónir hans skópu
nýja landshagi og ný lífskjör, betri og blómlegri
en áður þekktust.
Hér rétt fyrir sunnan okkur stóð sennilega
bær Ingólfs landnámsmanns, fáum skrefum fyrir
norðan okkur var húsahverfi Skúla fógeta. I
litlum hring hér í kringum okkur voru húsin,
sem þeir áttu síðar heima í: Sigurður Breiðfjörð,
Jónas Hallgrímsson, Jón Sigurðsson og Svein-
björn Egilsson, og seinna Steingrímur Thorsteins-
son og Matthías Jochumsson, húsin þar sem var
fyrsta prentsmiðjan í bænum, fyrsta blaðið,
fyrsta bókasafnið, salur þjóðfundarins og þing-
hús og dómkirkja. Standmynd Skúla fógeta er
í dag reist í garði, sem lengi var kirkjugarður,
sem geymir bein margra stritandi handa, sem
stofnuðu þennan bæ og styrktu hann, sem enn
geymir bein þeirra fórnfúsu mæðra, sem lögðu
nótt við dag í vinnu sinni til að gera Reykjavík
að farsælli framtíð barna sinna, og þeirra feðra,
sem sóttu úfinn sjó í fátækt sinni til þess að land
Reykjavíkur skyldi verða ríkt.
Þau unnu öll í anda Skúla fógeta.
Og hver var hann þessi maður, sem nú stendur
hér óbrotgjörnum eiri steyptur sem tákn hins
mesta og bezta í sögu bæjarins, sem ímynd nýs
tíma í þjóðarsögunni.
Prestssonur norðan úr Kelduhverfi, mikillar
ættar, en þó hafinn af sjálfum sér, barningsmað-
ur og baráttuhetja, lífsþyrstur og lífsglaður of-
stopamaður og óhemja öðrum þræði, gáfaður,
þrár og hreinskilinn, eins og einn háskólakennari
hans sagði um hann, hamhleypa ti] verka, en með
frjóu ímyndunarafli, brennandi framfarahug,
næmri réttlætiskennd, fjölhlið'a lærdómi og
stundum mjúklátu hjarta þrátt fyrir allt. Það
voru að vísu enganveginn alltaf þessi einkenni
eðlis hans, sem lífið knúði fram. Hann þurfti oft
meira á að halda offorsi sínu og kappi og gat þá
farið lítt að lögum og veiáð hnúaber og harð-
hentur. „Augnabrúnagerr var hann ef mislíkaði
(sem var kynfylgja),“ var um hann sagt. Þegar
68
FRJÁLS VERZLUN