Frjáls verslun - 01.04.1955, Side 5

Dr. phil. Þorkell Jóhamiesson, háskólarektor
Hvenær hófst
*
verzlunareinokun á Islandi
Inngangsorð
Kristján konungur III. hafði ekki setið lengi að
völdum, áður en hann hóf að láta íslenzk verzl-
unarmál til sín taka nokkru meira en hinir fyrri
konungar höfðu gert. Hingað til höfðu Danir
sjálfir yfirleitt litla verzlun rekið út á við og
í þeim efnum löngum orðið' að hlýta verzlunar-
samtökum Hansamanna. En er hér var komið
sögunni, voru þessi gömlu bönd óðum að rakna
sundur. Verzlunin var tekin að falla í nýja far-
vegi. Þungamiðja viðskiptanna var ekki lengur
í hinum gömlu Hansaborgum við Eystrasalt og
Norðursjó. Einkum varð hin gamla drottning
Eystrasalts, Lúbeck, að setja ofan. Hamborg
aftur á móti hélt allvel í horfi. En í Niðurlönd-
um og á Englandi, á ströndum Frakklands og
Portúgals, blómguðust nýjar viðskiptamið'stöðv-
ar. Þangað streymdi mikill auður eftir nýjum
verzlunaraleiðum frá austurlöndum og vestan
um haf. Vöruverð fór hækkandi, verzlunarvelt-
an vaxandi og fleiri og fleiri þjóðir kepptust um
að fá hlutdeild í þeim mikla hagnaði, sem hin
nýja verzlun veitti. Kristján konungur III. hafði
sérstaka ástæðu til þess að amast við Lýbíku-
mönnum, sem veitt höfðu Kristjáni II. bein-
an hernað'arlegan stuðning í greifastríðinu 1533
—35. En meginástæðan til þess, að hann tók
að vinna gegn hinni þýzku og ensku verzlun hér
á landi, var efaiaust sú, að hann taldi nauð-
synlegt að koma sem fyrst upp innlendri, þ. e.
danskri verzlunarstétt, er tekið gæti hlutdeild
í hinum mikia hagnaði alþjóðaviðskiptanna..
Siglingin liingað til lands og verzlunin var eða
gat orðið' hentugur skóli dönskum kaupsýslu-
mönnum og sjómönnum, og hagnaður sá, er af
þessu mátti hafa, góður styrkur, ef í stærra
skyldi ráðast. Hér hagaði og svo til, að kon-
ungur þóttist eiga vald á íslenzku verzluninni,
geta leyft og bannað siglingar hingað eftir vild.
Hér var einnig um að ræða, hversu konungur
gæti sjálfur mestan hag haft af þessum réttind-
um. Loks blandast hér inn í gamall ótti um
það, að hætta gæti af því stafað fyrir yfirráð'
konungs á þessu íjarlæga landi, ef erlendir kaup-
menn næðu hér of föstum tökum. Og sá ótti var
alls ekki ástæðulaus, þótt hættan væri reyndar
minni nú en áður. Hansasambandið var á fall-
anda fæti og áhugi Englendinga beindist nú
meira og meira frá norðurhöfum, vestur um höf
og suður til nýrra og auð'ugri landa. Skreið og
lýsi var auðvitað ágætis varningur, nú sem fyrri,
en glæsilegri var samt auður Indíalands, krydd-
vörur, purpuri og silki, og gull og silfur Vestur-
lieims. Mátti og kalla, að Danakonungum yrði
lítið fyrir því að ná fullu og föstu valdi á ís-
landsverzluninni, enda tók það þá ekki nema
rúma hálfa öld að bæla hana með öllu undir
dönsk yfirráð.
Hér skal með öllu sleppt að ræða um sögu
verzlunarinnar fram á daga Kristjáns III. En í
þann mund sem hann tekur hér við völdum,
var verzlunin hér alls kostar í höndum þýzkra
og enskra kaupmanna, og hafði raunar staðið
svo í rúm hundrað ár. En ekki nóg með það.
Snemma bar á því, að hinir erlendu kaupmenn
hefði hér vetursetumenn og ræki hér útveg sjálf-
ir eða í félagi við íslenzka menn. Þessi erlenda
útgerð var óvinsæl af bændum og útvegsmönn-
um hér, er þeir töldu, að vinnuaflið væri frá sér
dregið, er bent gæti til þess, að hinir erlendu
FRJÁLS VERZLUN
29