Helgarpósturinn - 22.02.1996, Blaðsíða 26

26
FIMIVrTUDAGUR 22. FEBRÚAR1996
„Ég var eins og geim-
vera, lítill og hálfskelk-
aður alla mína
bernsku," segir Har-
aldur meðal annars í
viðtalinu. „Skólinn var
líka hálfkuldalegur;
svona léttfasísk bygg-
ing ásamt Sundhöllinni
og Hallgrímskirkju.
Endalausir gangar,
ijósabekkir þar sem
maður var látinn sitja
ásamt strákunum með
græn gleraugu í leður-
bandi og tannlækna-
stofa þar sem þýskur
tannlæknir réð rikjum,
en hann var ekkert
frekar gefinn fyrir
deyfingar."
Haraldur Jónsson myndlistarmaður
upplifir ísland sem strandað
skemmtiferðaskip þar sem allir
ganga í hringi og rekast hver á ann-
an. Þóra Kristín Ásgeirsdóttir rakst
einmitt utan í hann á dögunum og
þau tóku tal saman
Heimsmynd úr torfi og grjóti
Hann er ljóslifandi dæmi
um norræna samvinnu;
getinn í Noregi og fæddur í
Finnlandi, þar sem hann var
fyrstu árin. Hann sigldi síðan
heim með Gullfossi þriggja
ára gamall og sleit barnsskón-
um í Reykjavík. Á fullorðins-
árum gerðist hann fjölþjóðleg-
ur myndlistarmaður sem elsk-
ar miðbæinn í Reykjavik og
34 ára gamall upplifir hann ís-
land öðru fremur sem strand-
að skemmtiferðaskip þar sem
allir fara í stöðuga hringi og
rekast hver utan í annan. Har-
aldur Jónsson myndlistar-
maður var bam og unglingur
í hálfþýsku umhverfi Skóla-
vörðuholtsins hönnuðu af
Guðjóni Samúelssyni, sem
hann segir að hafi átt að
verða Akrópólis norðursins;
draumsýn ráðherra nokkurs
sem fól einum og sama arki-
tektinum að gera hana að
veruleika. Haraldur fór síðan
á vit menningarinnar á megin-
landinu og stúderaði Frans-
menn áður en hann hélt til
Þýskalands að læra að búa til
skúlptúra. Hann er núna á
kafi í einangrun íslensku þjóð-
arinnar og heldur í mars sýn-
ingu sem tekur meðal annars
fyrir það að vera útlendingur
á íslandi.
„Núna er ég að vinna með
eins konar fyrirbærafræði. Sýn-
ingin mín á Kjarvalsstöðum í
mars er unnin með innilokunar-
kennd í huga. ísland sem lokað
svæði er meginstefið. Ég er að
fjalla um tungumálið og velta
fyrir mér erlendum áhrifum og
spyr kannski hvað sé að gerast
með „ídentítet“ íslensku þjóð-
arinnar. Ég held sjálfur að eins
konar þjóðernisstefna sé í upp-
siglingu. Hún teygir anga sína
víða, alla leið inn í mjólkuraug-
lýsingu. Ljóshærðar ungar
stúlkur syngja um frumafurðir
og íslenska tungu.“
Finnst þér það? Kannski er
það öðru fremur vegna þess
að þjóðernisstefnan er að
líða undir lok sem við sjáum
hana sem kalda hönd aftan
úr einhverju sem virðist vera
forneskja?
„Já, það getur verið, en það
sem skapar spennuna í þessu
er að allt er að renna saman.
Með bættum samgöngum og
samskiptum er fjarlægðin að
minnka milli okkar og um-
heimsins. Þá er eins og við sé-
um þar með að missa allt út úr
höndunum og sameiningar-
táknið verður öðru fremur
tungan. Eins og þetta sé full-
komnasta tungumál í heimi.
Mér finnst þessi einangrunar-
stefna hættuleg og ég vil að hún
sé brotin niður. Hvað er svona
sérstakt við að vera íslending-
ur? Það er einnig áhugavert að
velta fyrir sér þessu grunnele-
menti með það fyrir augum
hvaða áhrif þessi stefna hefur
haft á manns eigin þankagang."
Það er svolítið skrítið að
velta því fyrir sér að helming-
ur alls sem fólki þykir fyndið
lýtur að tungumálinu; fólki
sem talar öðruvísi en meiri-
hlutinn?
„Það er grein af sama meiði.
Að mínum dómi hangir þetta á
sömu spýtunni hvort sem það
heitir málvernd, takmörkun
pólitískra flóttamanna eða
þjóðernisstefna. Það er ómögu-
legt fyrir útlendinga að verða
hluti af þessum minnihlutahópi
sem heitir íslendingar; ef mann-
eskja talar með hreim þá er hún
talin annars flokks. Tungumálið
er trúarbrögð íslendinga og við
hleypum engum inn í það sam-
félag. En útlendingar, sem ein-
hverjar óstaðfestar fréttir
herma að hafi látið að sér
kveða úti í heimi, fá sömu mót-
tökur og þjóðhöfðingjar ef þeir
láta svo lítið að heimsækja
landið. ísland er eins og stórt
skemmtiferðaskip. Maður geng-
ur í hringi og er sífellt að rekast
á sama fólkið, bæði í eiginleg-
um og óeiginlegum skilningi.
Blöðin sjá svo um að kóróna
þetta með því að ljóstra upp
hverjir voru hvar á skipinu og á
hvaða tíma. Menn geta heldur
ekki hreyft sig án þess að verða
fréttaskot í DV.“
Lítil og skelkuð geimvera
Afi Haralds var Haraldur
Björnsson leikari, „sá svarti
senuþjófuren bróðir Har-
alds, Stefán, hefur fetað leik-
listarbrautina. Haraldur hef-
ur sjálfur komið nœrri leik-
myndagerð ogseldi nýlega út-
varpsleikrit sem verður vœnt-
anlega flutt fljótlega á rás
eitt.
„Það var afi minn sem kenndi
mér að lesa og þekkja plán-
eturnar. Það varð til þess að ég
var ári á undan í skóla, en ég
var pínulítill innan um bekkjar-
félagana, Ijósmyndarinn þurfti
að bakka marga metra til að ná
mér inn á fermingarmyndina.
Afi fór með mig á leiksýningar
og ég sá sumar þeirra mörgum
sinnum. Ef það var ekki pláss á
áhorfendabekkjunum náði
hann í lítinn eldhúskoll og þar
sat ég og horfði. Ég held að
hann hafi ekkert frekar hugsað
sér að ég lærði leiklist. Hann
vildi bara kynna mér þessa hlið
á heiminum. Ég man fyrst eftir
mér á leiksýningunni „Nakinn
maður og annar í kjólfötum", þá
hef ég verið svona fimm ára.
Það kemur upp í hugann mynd
af nöktum manni með pípuhatt
ofan í svartmálaðri tunnu og
öðrum á reiðhjóli sem hann
hjólaði á um sviðið. Svo var
þarna alltaf einhver þjónn að
reyna að þjóna fólki, en það
vildi ekki láta þjóna sér og lét
sem hann væri ekki til. — Eftir
sýningar fór ég með afa á bak
við og sá alla leikarana og gerði
mér því snemma grein fyrir
blekkingu leikhússins; að fólk
gat sett á sig grímu og leikið
framan í áhorfendur en verið
síðan bara venjulegt fólk á bak
við leikhúsfarðann. „Ekki er allt
sem sýnist," var boðskapurinn
sem ég las út úr leikhúsinu."
Sofnaðirðu aldrei í leik-
húsinu?
„Nei, það var ekki fyrr en
seinna að ég fór að sofna í leik-
húsi.“
En hvernig barn varstu á
bak við grímuna?
„Ég var eins og geimvera, lítill
og hálfskelkaður alla mína
bernsku. Skólinn var líka hálf-
kuldalegur, svona léttfasísk
bygging ásamt Sundhöllinni og
Hallgrímskirkju. Endalausir
gangar, ljósabekkir þar sem
maður var látinn sitja ásamt
strákunum með græn gleraugu
í leðurbandi og tannlæknastofa
þar sem þýskur tannlæknir réð
ríkjum, en hann var ekkert frek-
ar gefinn fyrir deyfingar.“
Segðu mér samt einhverja
spennandi barnasögu úr
miðbœnum?
„Já. Tíu ára gamall var ég að
leika mér fyrir utan stjórnarráð-
ið með nokkrum börnum. Nix-
on Bandaríkjaforseti var í opin-
berri heimsókn og kom akandi
að ásamt fríðu föruneyti. Þegar
hann var stiginn út úr bílnum
tók hann í höndina á nokkrum
barnanna, þar á meðal mér.
Höndin var ísköld og þvöl en
hann brosti ákaflega blítt.
Ógleymanlegt augnablik. Ég var
líka sendur í sveit vestur á land
þegar ég var lítill, ellefu ára
gamall. Þar var ég lagður í ein-
elti. Unglingarnir á bænum tóku
mig fyrir og létu mig borða kríu-
egg með skurninni, festu fing-
urna á mér við símavír og sneru
sveifinni hlæjandi. Ég fékk líka
minn skerf af hinu villta sveita-
lífi, drap lunda og hentist út um
allt, en óttinn skyggði á og ég
var feginn að komast í bæinn
aftur."
Haraldur afgreiddi kók og
nammi í skólasjoppunni í MR.
Þar varð hann vitni að því þeg-
ar eitthvað í ætt við pönk hélt
innreið sína í skólann sama ár
og Johnny Rotten debúteraði í
Bretlandi. Eins og allt sem er á
undan sinni samtíð hlaut fyrir-
bærið lítinn skilning umhverfis-
ins en þeim mun meira var fjall-
að um það, enda kannski ekki
furða þar sem unglingarnir í
MR voru frekar grunaðir um að
vera eins konar framlengingar
af fullorðna fólkinu eða eftir-
hermur.
„Það var viss félagsleg örorka
að vera í MR og það tók
nokkurn tíma að jafna sig
á eftir," segir Haraldur.
„Ég hafði samt mjög
gott af því og sá um
skólablaðið ásamt
jafnöldrum mínum fyrir utan
Landspítalann. (Guðjón Samú-
elsson enn og aftur.) í kaffitím-
anum fórum við í röð að kíkju-
gati inn í kjallaraherbergi. Þar
var verið að kryfja lík. Það lagði
skrítna lykt út úr herberginu og
hún blandaðist angan af ný-
slegnu grasi. Skurðlæknarnir
voru með vindla í munninum til
að kæfa lyktina en á höndunum
höfðu þeir einnota hanska. Það
var rist í líkamana frá hálsi
Það og niður að nára. Svo
hrærðu þeir í innyflun-
um, tóku eitt og eitt
stykki og létu í
glampandi stálskál-
ergrein af
sama meiði. Að
niuga jökuissyní, mínum dómi hangir ar. Þannig drápum
Agli Helgasyni og Kpfta á cnmn cnvhinni við tímann fram
Þórhalli Eyþórs- P6ua 3 SOmU SpyiUnm ag mat j hádegis-
syni. Við skrifuð-
um Ijóð og sög-
ur undir tilbún-
um nöfnum. Ég
vann líka í
skólasjopp-
unni og á móti
mér vann
stelpa sem
bauð mér í
partí og sagði
mér að taka
þá með sem
ég vildi. Ég
gerði það og
bauð öllum
sem mér datt
í hug. Þegar
ég mætti í
partíið var
þetta svona
rólegheita-
stemmning
með kartöflu-
flögum og ídýf-
um. Gestirnir
voru að tínast að
og það sem gerð-
ist seinna er eigin-
lega óskiljanlegt
enn þann dag í dag.
Það byrjaði þannig
að einhver gestanna
kastaði kristalsösku
bakka í glerborð og þá
var fjandinn hreinlega laus;
margir fleiri fóru að brjóta hluti
og rífa bækur og skemma. Ég
hélt nú mest að mér höndunum
vegna þess að ég þekkti stelp-
una. Þetta var ýkt eins og það
var sett fram í blöðunum en
skrítið samt. Þetta endaði með
því að allir sökudólgarnir báðu
foreldrana og stelpuna form-
lega afsökunar og þetta
gleymdist með tímanum."
Það er þá ekki úr vegi að
biðja um unglingasögu úr
reynsluheimi þínum utan
veggja menntaskólans?
„Það kemur ein dálítið sér-
kennileg upp í hugann. Ég var
að vinna við að slá gras með
þetta á sömu spýtunni
hvort sem það heitir
málvernd, takmörkun pól-
itískra flóttamanna eða
þjóðernisstefna. Það er
ómögulegt fyrir útlendinga
að verða hluti af þessum
minnihlutahópi sem heitir ís-
lendingar; ef manneskja talar
með hreim þá er hún talin
annars flokks. Tungumálið er
trúarbrögð íslendinga og við
hleypum engum inn í það
samfélag. En útlendingar,
sem einhverjar óstaðfestar
fréttir herma að hafi látið
að sér kveða úti í heimi,
fá sömu móttökur og
þjóðhöfðingjar ef
þeir láta svo lítið
að heimsækja
landið.“
hléinu fengum
við matinn á
stáldiskum,
eins diskum og
læknarnir not-
uðu við iðju
sína. Yfir spít-
alanum sveif
sama lyktin,
súr fitulykt.
Mér fannst ég
vera hálf-
óeðlilegur
meðan þetta
gekk yfir
vegna þess
að þetta ork-
aði ekki frá-
hrindandi á
mig á sama
hátt og hina.
Þegar líkam-
inn er dauður
finnst mér
hann vera hlut-
ur.“
Með
anarkistum
Barcelona
Háskólinn, hin
reisulega bygging
Guðjóns Samúels-
sonar, tók við mörg-
um af skólasystkinun-
um úr MR en Haraldur
fór ekki þangað. Hann var
farinn út til Frakklands að
lœra að tala frönsku og
borða franskar.
„Þetta var eins konar megam-
ix af tungumálinu og franskri
menningu. En raunverulegu
ævintýrin gerðust á Spáni. I
einni af ferðum mínum þangað
kom ég til Barcelona að heim-
sækja vini mína en komst að
því að þeir voru fluttir úr borg-
inni og ég var því vegalaus. Um
allar götur þrömmuðu vopnað-
ir lögreglumenn og það sveif
svona fasistaandi yfir vötnun-
um. Þá spruttu upp frakka-
klæddir, horaðir og kinnfiska-
sognir menn — eins konar Je-
an Paul Sartre-týpur — og tóku
mig upp á arma sína. Þetta voru
katalónskir anarkistar. Þeir
virtust hafa búið til einhvers
konar net af mönnum sama
sinnis um borgina og þeir fóru
með mig á veitingastaði, í bóka-
verslanir og búðir og við vorum
afgreiddir af mönnum sem voru
sömu týpur og tóku enga borg-
un. Þeir spurðu bara: „Hvað
langar þig í?“ en þar sem ég var
alinn upp við að þiggja ekkert af
ókunnugum lét ég þar við sitja.“
llmandi goðsagnaloft
Hvað með allar frönsku
konurnar, gátu þœr ekkert
kennt þér um lífið?
„Franskt kvenfólk er sveipað
ilmandi goðsagnalofti. Þú þarft
að fara tíu sinnum út að borða
með frönskum konum og jafn-
oft á kaffihús til að eitthvað ger-
ist. En ég hafði bara námslánin
upp á að hlaupa. Frönsk kona
trúði mér fyrir því í einrúmi að
franskir karlmenn væru ekki
góðir elskhugar vegna þess að
þeir væru alltaf að leika sjálfa
sig í auglýsingu. Eftir að hafa
labbað nokkrum sinnum eftir
Pigalle og horft á konurnar þar í
sínum „svörtu brúðarkjólum"
sá ég að íslenskar konur klæða
sig alveg eins og franskar gleði-
konur, munurinn er að minnsta
kosti ekki mikill þó að það sé
svo sem engin meining á bak
við það hjá íslensku konunum.“
Þú varst í Frakklandi ekki
alls fyrir löngu, styrktur til
fararinnar af Parísarborg?
„Já, það voru borgin og ein-
hver stórfyrirtæki. Ég hef alltaf
haldið tryggð við Frakkland og
farið þangað öðru hverju. París
er einn heljarstór suðupottur
þar sem allt hrærist og þar þarf
fólk ekki að hafa áhyggjur að
því að einhver finni að því að
það tali með hreim. Ég spyr mig
stundum, þegar ég hef tekið
þátt í samsýningum með ís-
lendingum erlendis, hvað þetta
eigi að fyrirstilla, því fá tækifæri
gefast til að sýna undir öðrum
kringumstæðum. Myndlistin er
eingöngu þjóðleg á þann hátt
að maður er að vinna með sjálf-
an sig í samhengi við annað. En
hana þarf ekki að þýða á önnur
tungumál, hún er alþjóðleg."
En á hverju lifirðu?
„Ég lifi eins og fugl. Ég lifi sem
sagt af.“
Hefurðu velt fyrir þér
hvernig útlendingar sjá ís-
lendinga?
„Einn þýskur vinur minn kall-
ar ísland „Eyesland“, því hér
starir fólk á aðra og rekst hvað
utan í annað. Við höfum enga
tilfinningu fyrir fjarlægðum.