Helgarpósturinn - 21.11.1996, Síða 13

FIMMTUDAGUR 2L NÓVEMBER1996
^ V
Þ j óðflutningar
Islendingar hafa lengi sýnt
furðumikið sinnuleysi þeim
miklu þjóðflutningum sem áttu
sér stað á ofanverðri 19. öld og
fram á þá 20., þegar tugþús-
undir landsmanna fluttu vest-
ur um haf til Kanada og Banda-
ríkjanna. Við erum vön að
fylgjast giska vel með okkar
fólki, hvar sem það kemur, en
um vesturferðirnar gegnir dá-
lítið öðru máli. Þær hafa orðið
hálfgert feimnismál í íslenskri
sögu og nú síðustu áratugina
má heita að ekkert hafi verið
um þær fjallað hér á landi:
hverjir fóru, hvers vegna, og
hvernig þeim vegnaði í hinum
nýju heimkynnum. Vestur-ís-
lendingar hafa undanfarna ára-
tugi verið meireða minni
skrýtla í augum okkar; ein-
kennilegir og spaugilegir hálf-
Ameríkanar sem tala fönní ís-
lensku og rekast hingað stund-
um til að góna á gamlar tóftir
og þylja löngu gleymdar ættar-
tölur. Við höfum þóst þess um-
komin að gagnrýna Vestur-ís-
lendinga fyrir að týna niður ís-
lenskunni og ganga vestur-
heimskri alheimsku á hönd, en
sannleikurinn er sá að við er-
um sjálf ekki síður ábyrg fyrir
því að tengslin við landa vora
og afkomendur þeirra fyrir
vestan hafa hafa meirog minna
rofnað; við höfum nálega ekk-
ert sinnt þeim og í rauninni
misst gjörsamlega á þeim
áhugann en þeir hafa aftur á
móti sýnt mun meiri viðleitni
til að halda tengslum hingað.
Ástæðurnar fyrir
þessu áhugaleysi um af-
drif landa okkar í Vest-
urheimi eru ugglaust
margar en höfuðorsökin
liggur sjálfsagt í upphaf-
inu sjálfu. Vesturferð-
irnar voru afar umdeild-
ar á sínum tíma og
mörgum mektarmannin-
um hér fannst þær
stappa landráðum næst.
Þannig vændi Benedikt
Gröndal vesturfara um
„skort á föðurlandsást",
„meðfædda flökkunátt-
úru“, „deyfð, ómensku,
vitleysu, fákænsku, svik,
pretti, ágirnd, skamm-
sýni“, og gaf í skyn að
þeir væru „þjófar og lygarar,
svikarar og meinsærismenn,
og alls konar ódrengir, letingj-
ar og flakkarar". Þessi tónn var
alls ekki sjaldgæfur og ótrú-
lega margir bölsótuðust út í
vesturfarana fyrir að „yfirgefa"
landið. En ástæðan fyrir vest-
urförunum var vitanlega fyrst
og fremst neyð og allsleysi hér
á landi, enda var tíðarfar mjög
hart lengst af á tíma vestur-
ferðanna, og svo alger skortur
á tækifærum til betra lífs í ríg-
bundnu miðaldaþjóðfélaginu
sem hér var enn við lýði. Þegar
við bættust greiðari samgöng-
ur vestur á bóginn og boð
stjórnvalda bæði í Bandaríkj-
unum og Kanada til útlendinga
um að koma og setjast að á
óbyggðum svæðum þurfti ekki
að sökum að spyrja. Það má
vissulega fyrirgefa ýmsum
þeim sem gagnrýndu vestur-
ferðirnar harkalegast, því hafa
verður í huga að einmitt á
sama tíma og þær stóðu sem
hæst var sjálfstæðisbarátta ís-
lendinga gegn Dönum í al-
gleymingi og vitanlega var sárt
fyrir ýmsar góðar sjálfstæðis-
hetjur að berjast daglangt fyrir
auknu sjálfstæði íslands, en
horfa svo að kvöldi upp á það
að stór hluti þjóðarinnar virt-
ist ekki geta beðið með að
sleppa burt frá þessu landi,
hvað sem leið gorgeir sjálf-
stæðisforkólfanna og fögrum
kvæðum þjóðskáldanna. En
hitt er sem sé erfiðara að skilja
hversu afdráttarlaust íslenskt
Bókmenntir
igi
skrifar
lllugi Jökulsson
samfélag skar í raun og veru á
öll tengsl vestur á bóginn eftir
að vesturferðirnar voru af-
staðnar.
Nú upp á síðkastið má
greina ýmis merki þess að
áhugi íslendinga á vesturferð-
unum og vesturförunum sé
meiri en verið hefur um langt
skeið. Þar kemur ýmislegt til
en tvær miklar og góðar skáld-
sögur Böðvars Guðmundsson-
ar eru sjáanlegasta dæmið, og
það áhrifamesta. í fyrra gaf
Böðvar út bókina Híbýli vind-
anna og nú er nýkomið út
framhald þeirrar sögu, Lífsins
tré. Augljóst er við lestur
seinni bókarinnar að Böðvar
hefur frá upphafi hugsað sér
bækurnar tvær, og sem sam-
hangandi verk, og ýmislegt
sem þessum lesara hér þótti
vera gallar í byggingu fyrri sög-
unnar, og einkum laut að hlut
sögumannsins, reynist þegar
verkið er skoðað í heild vera
þaulhugsað og afar vel heppn-
að. Reyndar er best að draga
ekki fjöður yfir það lengur að
mér þykir þetta verk Böðvars
Guðmundssonar eitthvert
glæsilegasta bókmenntaverk
sem lengi hefur komið út á ís-
lensku, og með því hefur hann
— nokkuð óvænt, kannski —
skipað sér skyndilega á
„ Vestur-fslendingar hafa undanfarna
áratugi uerið meireða minni skrýtla í
augum okkar; einkennilegir og spaugi-
legir hálf-Ameríkanar sem tala fönní ís-
lensku og rekast hingað stundum til að
góna á gamlar tóftir og þylja löngu
gleymdar œttartölur. “
fremsta bekk íslenskra skáld-
sagnahöfunda.
Þar kemur ekki fyrst og
fremst til söguefnið, svo
áhugavert sem það þó er og
löngu tímabært að íslenskir
skáldsagnahöfundar tækjust á
við vesturferðirnar, en réttast
að taka fram að eftir því sem
ég hef vit á eru lýsingar hans á
vesturferðunum mjög sann-
ferðugar og trúlegar, enda hef-
ur hann bersýnilega viðað að
sér miklum og góðum heimild-
um um efnið. Það er því óhætt
að lesa bækur Böðvars í sjálfu
sér sem trausta heimild um
vesturferðirnar, en mestu
skiptir þó að sögurnar eru fal-
legur og hjartnæmur skáld-
skapur. Reyndar er alllangt
síðan ég hef lesið íslenskar
bækur sem einkennst hafa af
jafn fölskvalausri samúð og
skilningi með persónum sín-
um, af jafn ríkri mannúð, í feg-
urstu merkingu þess orðs, án
þess þó vel að merkja að sam-
úð og mannúð verði nokkru
sinni á kostnað skáldskapar-
ins. Bækur Böðvars eru nefni-
lega langt frá því að vera væm-
in vella, ef einhver skyldi nú
draga þá ályktun af þessum
orðum, heldur eru þær einfald-
lega skrifaðar af virðingu fyrir
mannfólkinu og ósviknum kær-
leika í þess garð, hvað sem líð-
ur öllum breysídeika persón-
anna. Og þær eru líka kímileg-
ar og skemmtilegar, þótt iðu-
lega sé miklum hörmungum
lýst. Reyndar er nýja bókin,
„Þótt Böðuar klóri per-
sónur sínar ekki inn að
blóðiþá teksthonum þó
að búa he'r til sannari og
trúuerðugri manneskjur
en ýmsum þeim sem þyk-
irekki uarið í söguper-
sónurnema þeim se' fylgt
bæði upp í hjónasœngina
og inn á klósettið. “
Lífsins tré, ennþá skemmtilegri
en sú fyrri, enda svolítið farið
að hægjast um hjá aðalpersón-
unum og erfiðleikarnir ekki
jafn óbærilegir og heima
á íslandi og á frumbýlis-
árunum fyrir vestan, sem
lýst var í fyrri bókinni.
Einkum fær lunkin kímni
Böðvars að njóta sín í frá-
sögn seinni bókarinnar af
þeirri makalausu per-
sónu Jens Duffrín, sem er
alls ekki eins og fólk er
flest og flækist víða, fá-
máll og drungalegur, en
jafnvel Jens Duf-
frín á sér samt
sína djúpu
harma og lýsing
Böðvars á hon-
um er raunar
einhver eftir-
minnilegasta
mannlýsing á ís-
lenskri bók sem
ég hef lesið síð-
an Halldór Lax-
ness var og hét.
Persónusafn
bókarinnar er
stórt og lit-
skrúðugt, og at-
hyglisvert
hversu auðveld-
lega og fyrir-
hafnarlaust Böðvari tekst
að draga upp skýra
drætti þeirra, jafnvel
hinna smæstu aukaper-
sóna. Sérlega eftirtektar-
verður er til dæmis ís-
lenski sápukóngurinn í
New York sem segir frá á
fáeinum blaðsíðum og
virðist ekki farið ýkja
djúpt í sakirnar, en verð-
ur þó lesanda ógleyman-
legur. Svipað má segja
um systurnar í sirkusn-
um. Stíllinn er hvarvetna
áreynslulaus, ljóðrænn
og fallegur.
Lífsins tré er hópsaga,
rétt eins og fyrri bókin,
og fylgst er samhliða með
fjölda persóna, en aðal-
persónurnar eru þó Ólaf-
ur fíólín og nánasta fjöl-
skylda hans, bæði fyrir
vestan haf og heima á ís-
landi. í lok fyrri bókarinn-
ar hafði hann haldið
heim til íslands á ný, eftir
að draumar hans um
betra líf virtust hafa beð-
ið algert skipbrot í Amer-
íku, en í nýju bókinni
heidur hann aftur í vest-
urveg, með nýja eigin-
konu, tryggðatröllið Elsa-
betu, og saman reyna
þau að lifa þar mann-
sæmandi lífi. Báðum eru
þeim sorgirnar þungar
sem blý en bugast þó
aldrei, og að lyktum
hugsar lesari með sér að
þótt Böðvar klóri persón-
ur sínar ekki inn að blóði þá
takist honum þó að búa hér til
sannari og trúverðugri mann-
eskjur en ýmsum þeim
þykir ekki varið í söguper-
sónur nema þeim sé fylgt
bæði upp í hjónasængina og
inn á klósettið. í heild verð-
ur að segjast að bækur
Böðvars Guðmundssonar
eru sannkallað sælgæti
bæði fyrir þá sem vilja
fræðast um örlög landa
okkar fyrir vestan haf og
ekki síður fyrir þá sem
unna góðum, fallegum og
hjartnæmum epískum
skáldskap. Rétt er að
brýna fyrir lesendum
sem misstu af fyrri bók-
inni að lesa hana áður
en þeir hella sér út í þá
nýju, en umfram allt
lesa þær báðar. Lífsins
tré er mikil örlagasaga,
stundum þungbær og
tregafull, en um leið
þrungin glettni, hlýju
og umfram allt mann-
kærleika.
Gallar á bókinni? Nei.
Húsnæðisnefnd Reykjavíkur
auglýsir
sýningu nýrra íbúða að
Dvergaborgum 5, Grafarvogi
Sýndar verða nýjar fullbúnar íbúðir sem byggðar
eru á vegum Húsnæðisnefndar Reykjavíkur.
Sýningin stendur yfir á laugardag frá kl. 14-17
og sunnudag frá kl. 13-17.