Vísir - 16.06.1969, Blaðsíða 8

8
VISIR
Dtgefandi: ReyKjaprew h.í
Framkvæmdastjóri Sveinn R. Eyjólfsson
Ritstjóri: Jónas Kristjánsson
AOstoðarritstjóri: Axel Thorsteinson
Fréttastjóri • Jón Birfcir Pétursson
Ritstjómarfulltrúi: Valdimar H. Jóhannesson
Auglýsingar: Aðalstræti 8. Simar 15610 11660 og 15099
Afgreiðsla: Aðaistræti 8. Simi 11660
Ritstjóm: Laugavegi 178. Slmi 11660 (5 línur)
Áskriftargjald kr. 145.00 * mánuði innanlands
I lausasölu kr. 10.00 eintakið
prentsmiðia Vísis — Edda h.f
Lýðveldið 25 ára
Á morgun er mikill hátíöisdagur á íslandi. Aldar-
fjórðungur er liðinn frá stofnun lýðveldisins. Margir
muna enn þann dag á Þingvöllum fyrir 25 árum, en
margir, sem þar voru, eru einnig horfnir af sjónar-
sviðinu, og meðal þeirra ýmsir sem staðið höfðu í
fylkingarbrjósti í sókninni til fulls sjálfstæðis næstu
áratugina á undan. Ný kynslóð hefur vaxið upp og er
nú óðum að taka við þeim arfi, sem hinar eldri skilja
henni eftir til varðveizlu. Sjálfstæðið er dýrmætúr
arfur, sem er vandgætt. Það er sannmæli, að sjálf-
stæðisbaráttu smáþjóða lýkur aldrei. Þær þurfa sífellt
að halda vöku sinni, ekki aðeins gegn beinum utan-
aðkomandi áhrifum, heldur einnig og ekki síður gegn
þeim upplausnaröflum, sem skjóta upp kollinum í
ýmsum gervum innan þjóðfélaganna sjálfra.
Þegar íslenzka þjóðin glataði sjálfstæði sínu
á Sturlungaöld, var það ekki fyrst og fremst ásókn
hins erlenda valds, sem úrslitum réði, heldur sundur-
lyndi og andvaraleysi landsmanna sjálfra. Hefðu ís-
lenzkir höfðingjar á Sturlungaöld staðið einhuga sam-
an gegn hinni erlendu ásælni, í stað þess að greiða
henni veg, til þess að koma hver öðrum á kné og afla
sjálfum sér auðs og stundar metorða, er vandséð að
Noregskonungi hefði nokkru sinni tekizt að ná land-
inu undir sig. Af þeirri sögu má margt læra. Henni
má þjóðin ekki gleyma.
Þráðúr sögunnar má aldrei slitna. Tengslin við for-
tíðina eru forsenda þess, að þjóðin geti varðveitt
tungu sína og menningu, en það hvort tveggja eru
hornsteinar sjálfstæoisins. Þar eru sterkustu rökin
fyrir tilverurétti okkar sem frjálsrar þjóðar. Þetta
var forvígismönnum þjóðfrelsisbaráttunnar Ijóst og
á því byggðu þeir sókn sína og kröfur. Æskunni hætt-
ir stundum við að vanineta gamlan arf og horfa um of
á líðandi stund, en „án fræðslu um hið liðna sést ei
hvað er nýtt“, eru sönn orð og viturleg. Framtíðin er
alltaf að meira eða minna leyti rökrétt afleiðing hins
liðna, bæði í lífi einstaklinga og þjóða.
Aldrei mega íslendingar halda svo þjóðhátíð, að þeir
minnist þess ekki jafnframt, að 17. júní er fæðingar-
dagur Jóns Sigurðssonar, frelsishetjunnar góðu, sem
helgaði íslandi allt sitt mikla ævistarf. Það er ekki nóg
að einn maður minnist hans í ræðu og að blómsveig-
ur sé lagður við styttu hans á Austúrvelli. Hann verð-
ur að lifa í vitund allrar þjóðarinnar sem hið sígilda
frelsistákn og fyrirmynd þeirra, sem vilja vera sann-
ir íslendingar.
Tímarnir eru breyttir frá dögum Jóns Sigurðsson-
ar. Framfarir og velgengni þjóðarinnar hafa orðið
meiri á þessari öld en jafnvel hann gat dreymt um.
En hann og samherjar hans lögðu grundvöllinn, sem
á hefur verið byggt og mun alltaf traustur reynast,
ef frá hugsjónum þeirra yerðúr ekki hvikað. Haldi ís-
lending£ir alltaf þjóðhátíð sína í þeim anda, minnugir
þess, að gæta arfsins um leið og þeir horfa fram, mun
þeim vel vegna í landi sínu.
★
Jjað verður að teljast sjálfsagt
að Islendingar hefðu hik-
laust beitt uppsagnar ákvæöum
sambandslagasamningsins, ef ó-
viðráðanlegar aðstæður hefðu
ekki komið í veg fyrir eðlileg
samskipti landanna.
Svo var mælt fyrir í þessum
uppsagnarákvæðum, að hægt
væri frá og með 1. janúar 1941
að krefjast viðræöna um endur
skoöun á samningnum. Ef ekki
næöist samkomulag innan
þriggja ára, mátti hvor aðili um
sig ákveða einhliða með sér-
stakri aöferð lagasetningu og
þjóðaratkvæðagreiðslu, að sam
bandi ríkjanna væri slitið. Var
þó krafizt aukins meirihluta til
þess að slík einhliða ákvörðun
fengi gildi, % hluta þingmanna,
og að % hlutar kosningabærra
manna tækju þátt í þjóðarat-
kvæðagreiðslu og að þar af yrðu
% hlutar að greiða atkvæði
með sambandsslitum. í samn-
ingnum var ekkert tekiö fram
beinum orðum um uppsögn kon
ungdæmisins, en það var öllum
ljóst, að þegar öllu ööru ríkis-
sambandi landanna væri slitið,
var útilokað, að löndin gætu
haft sama konung.
Tvisvar sinnum, eða árin 1928
og 1937 höfðu foringjar allra
stjórnmálaflokka lýst því yfir
einróma, að þegar þar að kæmi,
yrði sambandinu slitið en sam-
kvæmt því sem hér segir, gat
það ekki orðið fyrr en á árinu
1944. Þurfti þá m.a. að gera ráð
fyrir nokkrum tíma frá ársbyrj-
un til þess að Alþingi gæfist
færi á að samþykkja skilnaðar-
lög og hægt yröi aö koma í
framkvæmd þjóöaratkvæða-
greiðslu. Þetta var tvímælalaust
sú leið, sem Islendingar höfðu
valiö og það fyrir löngu.
Þrátt fyrir það bar svo undar-
lega við, að Stauning forsætis-
ráðherra Dana kom hingað til
lands sumarið 1939 til þess aö
ræða sambandsmálin og það er
víst, að hann gerði sér af ein-
hverjum ástæðum von um, að
íslendingar slitu ekki samband-
inu. Það er ekki vitað til, að
íslendingar hafi gefið honum til-
efni til þessa, en jafnvel þegar
hann sneri heim til Hafnar, þótt
ist hann enn vera bjartsýnn um
að sambandið yrði framlengt.
Verður heldur ekki sagt með
neinni vissu á hverju sú bjart-
sýni byggöist, hvort hann bjóst
Viö að erfitt yrði að ná til-
skildu atkvæðamagni. Svo mik-
ið er víst, að íslendingar hefðu
aldrei sætt sig við annað en að
taka utanrikismálin í sínar hend
ur og landhelgisgæzla Dana var
sáralítils virði, þar sem varöskip
þeirra voru lítt fengsæl á land-
helgisbrjóta. Og um hvað átti
ríkjasambandið þá að vera?
ipn allar frekari bollaleggingar
um þaö urðu þýðingarlaus-
ar, þegar Þjóöverjar hemámu
Danmörku 9. aprfl 1940. Þar
með var í skyndi svipt burt öll
möguleikum til sambands og við
ræðna milli landanna. Það var
að vísu hægt að koma skeytum
á milli eftir krókaleiöum um
hlutlaus riki og með enn meiri
erfiðismunum gátu stjórnarfull-
trúar komizt á milli landanna.
En þó þessar smugur fyndust
var auövitað fjarstæðukennt, að
Danir gætu með nokkru móti
annazt skuldbindingar sínar
samkvæmt samningnum.
Svo aö íslendingar ttu einskis
annars úrkosta daginn sem frétt
imar bárust um hemám Dan-
merku. an að taka í skyndi á-
V1 SIR . Mánudagur 16. júnl 1969.
kvöröun um aö vald konungs
væri flutt hingað heim og Is-
land tæki sjálft að öllu í sínar
hendur utanríkismál og land-
helgisgæzlu.
Þar með var orðinn aðskiln-
aður „de facto“ og þegar Bretar
skömmu síðar hernámu ísland,
Varö það Ijóst, að þessar á-
kvarðanir myndu ekki aðeins
gilda til bráðabirgða, heldur til
loka styrjaldarinnar, sem reynd-
in varð svo á, að stóö langt
fram yfir alla uppsagnartíma
samningsins.
Um sama tíma virtist þó sem
Þjóðverjar ætluðu að verða sig-
ursælli í styrjöldinni, og ef svo
færi, og þeir kannski innlim-
uðu Danmörku í veldi sitt, þá
báru menn kvíðboga fyrir þvl,
aö Þjóöverjar kynnu að nota
sambandstengslin milli land-
anna til að seilast til yfirráða
á Islandi er þeir kæmu á fram-
tíðarskipulagi sínu í heiminum.
Þannig sátu íslendingar eins og
milli vonar og ótta og margs
konar hugbrigði og ímyndanir
ótta og hættu toguöust á í þeim.
egar leið fram á seinni hluta
ársins 1940 og það var far-
ið að koma í ljós, að hið brezka
hernámslið ætlaði lítið að hlut-
ast til um innanríkismál og
vináttuböndum, menn sem
höfðu verið viö nám þar eða
höfðu tekið þátt í menningar-
samstarfi við Danmörku eða í
Norræna félaginu og loks marg
ir í forustuliði Alþýðuflokksins.
sem höfðu áít mikil og naíti sam
skipti við danska Jafnaðarmenn
og höfðu stundum verið sakaðir
um að þiggja pólitískan fjár-
stuðning þeirra. Þessir höpar,
sem lengst gengu í tfllitssemi
sinni til Dana voru oft sakaðir
um að láta annarleg sjönarmið
ganga fyrir þjóöarhagsmunum.,
Þeir voru kallaðir undansláttar-
menn og sumir kommúnistar
kölluðu þá landráðamenn, en
það markaðist aftur af öörum
sjónarmiðum, því kommúnistar
voru þá aö berjast við Alþýðu
flokkinn um yfirráðin yfir verka
lýðsfélögunum.
aö varð að lokum niðurstað-
' an, að farin var millileið,
sem þjóðarsómi heimtaði svo að
allir sameinuðust um, þótt allir
væru ekki ánægðir. Auövitað
er tómt mál að tala um það, að
einhver önnur leiö hefði verið
affarasælli. Það má að vísu segjá
að síöari þróun sýni, að óhætt
heföi verið að fresta málinu
fram yfir stríðslok. Frelsið hefði
sigrað í styrjöldinni og Danir
I
Riftun —
leyfa íslendingum að mestu að
lifa sínu lífi áfram, fóru menn
að stinga saman nefjum um, til
hvaða ráða skyldi grípa í sam-
bandsmálinu, þegar styrjöldin
hindraði eölilegan framgang upp
sagnargerða í ársbyrjun 1941.
Hér eins og endranær kom
það í ljós, aö menn voru ekki á
eitt sáttir. Svo að segja allir
voru að vísu sammála um, að
það bæri aö stefna aö sambands
slitum og stofnun íslenzks lýð-
veldis, en um hitt skiptust menn
í marga flokka, hvemig og
hvenær ætti að koma þvl í fram
kvæmd. Sumir vildu hfaða því
sem mest, gera þaö tafarlaust
og uxu þeim í augum hættur
þær sem steðjuðu að úr öllum
áttum og skelfdust óheillavæn-
legar afleiðingar frestunar. I
þessum hópi voru líkr. margir
úr þeim fylkingum, sem áður
höföu veriö harðastir í frelsis-
baráttunni og fengið andúö á
Dönum. Logaði sjálfsagt enn í
fomum minningum og gömlum
glæðum. En gæta verður þó vel
að því, að þessir gömlu Dana-
hatarar hlökkuðu hvergi yfir
óförum hinnar gömlu herra-
þjóðar, heldur hörmuöu þeir ein
læglega þá ógæfu, sem hún
hafði ratað í, og náði samúðin
eigi grynnra í þeim en öömm
íslendingum, þegar menn fylgd-
ust af ofvæni og skelfingu með
atburðum hins dimma aprílmán-
aðar. Sú ásökun var heldur
aldrei borin fram, að Danahat-
ur stjórnaði gerðum þeirra, en
andstæöingamir sökuðu þá frem
ur um ódrengskap og skort á
háttvísi í garö Dana.
Á hinn bóginn komu flokkar,
sem gerðu minna úr hættunum,
en einblíndu á tillitiö til Dana,
töldu það kurteisisskyldu að
fresta öllum aðgerðum í sam-
bandsmálinu þar til styrjöldinni
væri lokið og þessar tvær
bræðraþjóðir gætu setzt saman
við samningaborð. En þessir
hópar voru jafn staðráðnir í að
einungis ein endanleg lausn
væri til, — að ísland yrði sjálf
stætt lýðveldi. J þennan hóp
skipuðu sér margir sem vom
tengdir Danmörku sérstökum
aldrei staðiö gegn vflja Islend-
inga. En þó er ekki gott að
segja nema þeir hefðu reynt að
þvæla málið áfram f þriggja
ára umræðum og hefði það ekki
verið dægilegt ef málið hefði
svo aö lokum blandazt inn í defl
urnar um Atlantshafsbandalag-
ið. Að því verður að gæta, að
reglumar um aukinn meirihluta
I lagasetningu og þjóöaratkvæða
greiðslu hefðu til dæmis getað
gefið kommúnistum einum nokk
urs konar neitunarvald f málinu,
ef þeim hefði sýnzt svo ,og var
ekki óeölilegt að menn væm á-
hyggjufullir um að einhver
þröskuldur eða sundmng kynni
að koma í veginn. En aðalatrið
ið er þó, aö slíkt er ekki hægt
að meta einungis út frá síðari
tíma vitneskju, heldur verður
að taka tillit til aðstæðna, þegar
ákvarðanir vom teknar, ótta og
vona gagnvart óræðri framtíð
og margs konar þjóðfélags-
flækju, flokkadrátta, persónu-
legra árekstra og lýöskmms.
í lýöræðisríki er aldrei hægt
að framkvæma skyndilegar
stefnubreytingar í mikilvægum
málum eins og að brjóta eld-
spýtu, og þegar allsherjarsam-
komulagi er loksins náð, þá er
oft ekki þorandi að víkja hænu
fet út af þeim grundvelli, af
ótta við, að hver höndin verði
upp á móti annarri út af ýmis
konar annarlegum deilum öör-
um.‘
TTér veröur nú reynt að gera
stuttlega grein fyrir helztu
stefnum og hræringum i þessum
málum, auðvitað aöeins hægt að
stikla á því stærsta.
Þaö veröur að teljast alveg
vafalaust, að fremsti foringi rift
unarmanna eða hraðskilnaðar-
manna, eins og andstæðingarnir
kölluöu þá, var Bjarni Bene-
diktsson. Hann var þá rúmlega
þrítugur að aldri, orðinn borg-
arstjóri í Reykjavík, en sat
ekki á þingi. Hann var þá
talinn fremstí og lærðasti
stjórnlagafræð'ngur landsíns
og fól Sjálfstæðisflokkurinn
honum sem sérfræðingi að
skrifa álitsgerð um það, hvort