Vísir - 16.06.1969, Blaðsíða 9

VlSIR. Mánudagur 16. júní 1969.
9
veldis. Talið frá vinstri: Gunnar Thoroddsen, Stefán Jóh. Stefánsson, Bjarni Benediktsson, Hermann Jónasson, Magnus Jóns-
son, Gísli Sveinsson sem var formaður, Bernharð Stefánsson, Eysteinn Jónsson, Einar Olgeirsson, Brynjólfur Bjamason, Svein-
bjöm Högnason oB Ólafur Thors. '
riftun samnings væri lögleg.
Komst hann að þeirri niöur-
stöðu með tilvísun í mörg al-
þjóðleg fræðirit, að riftun væri
tvímælalaust heimil, þar sem
Danir hefðu reynzt ófærir um
að efna skyldur sínar eftir samn
ingum. En hann gerði miklu
meira en að skila þessari vís-
indalegu rannsókn. Hann hóf
þegar harðskeytta pólitíska
baráttu fyrir því að rifta samn
ingnum þegar í stað og lýsa yf-
ir stofnun lýðveldis, haustið
1940 og fram eftir 1941. Auk
þeirra lögfræðiraka, sem hann
taldi fram, má ætla að gamlar
tilfinningar og pólitískar skoðan
ir hafi ráðið miklu hjá honum,
en faðir hans hafði verið ein á-
kafasta hetjan i fslenzkri sjálf-
stæðisbaráttu og verið annar af
tveimur þingmönnum sem börö
ust á sínum tíma gegn samþykkt
sambandslagasamningsins 1918.
Auk þess má benda á, að þessi
barátta Bjama varð honum
stökkpallur tfl aukinna póli-
tískra áhrifa og safnaðist um
hann í Sjálfstæðisflokknum sem
foringja í þessu máli harðskeytt
baráttusveit.
Helzti mótstöðumaður hans í
þessu máli í flokknum var þá
Jóhann Þ. Jósefsson, sem flutti
sína frægu Vestmannaeyjaræðu
safnaði um sig menntamanna
hópi Alþýöuflokksins, mönnum
eins og Gylfa í>. Gíslasyni. Hann
var e.t.V. valdamesti maður Al-
þýðuflokksins, en kaus oftast
aö vinna á bak viö tjöldin og þó
birti hann nú opinberlega grein,
þar sem hann bar brigður á, að
Tfn nú þegar kom fram á árið
1942 og vonir um víðtækt
samkomulag á þingi um lög-
skilnað fóru aö glæðast, gerðust
aörir undarlegir hlutir. Hópur
manna reis upp, sem fór að
berjast fyrir frekari frestun máls
ins. Þeir vildu að sambandsslit
/
þegar komið var að því að taka
endanlegar ákvarðanir i málinu
og milliþinganefnd hafði skilað
áliti um að stofna bæri lýðveldi
1944. Þá birtist áskorun um aö
fresta sambandsslitum til stríðs
loka og var hún undirrituð af
hvorki meira né minna en 270
Þar voru líka margir mennta
skólakennarar að sunnan Bogi
Ólafson, Kristinn Ármannsson,
Ólafur Hansson, Einar Magnús
son og Sigurkarl Stefánsson.
Þar var Guðmundur Thorodd-
sen, Símon Jóh. Ágústsson,
Matthías Þórðarson þjóöminja-
lögskilnaður — frestun
3. febrúar 1941, þar sem hann
hélt því fram, að öll réttar-
staða sambandslagasamningsins
væri óbreytt og benti hann á
hina svokölluðu lögskilnaðar-
leið, aö íslendingar yrðu að fram
fylgja nákvæmlega uppsagnar-
tíma samningsins og gætu því
ekki gripið til einhliöa aðgerða
fyrr en 1944. Voru talsverðar
væringar með mönnum innan
flokksins út af þessu.
A nnar maður var einnig mjög
haröskeyttur hraðskilnaðar
maður. Það var Jónas Jónsson
frá Hriflu, en hann var þá aö
verða algerlega einangraður i
Framsóknarflokknum, þótt hann
væri enn formaður hans. Hann
hafði byrjað skilnaðarbaráttu
fyrir stríð og var heiftúðugur
i garð Dana, heimtaði þá t.d.
að rauði krossinn yrði tekinn úr
íslenzka fánanum til aö „þurrka
allt danskt út úr honum.“ Meö-
an Jónas var mestur áhrifamað
ur i kringum 1930 hafði hann
verið mjög vinveittur Dönum og
er margt sem bendir til þess
að persónulegar deilur hafi vald
ið umskiptunum hjá honum, sér
staklega það, að honum fannst
fjandmaður sinn Hermann Jón-
asson njóta virðingar og frægð
ar af samskiptum sínum við
danskt kóngafólk og ráðherra er
hann var forsætisráðherra, en
Jónas hvildi í skugganum á
meðan. Um þessar mundir, var
byrjað að ritskoöa og síðan að
skrúfa fyrir greinar Jónasar í
Tímanum og skömmu síðar var
hann jafnvel gerður útrækur frá
Degi á Akureyri.
T> iftunarstefna Bjarna Bene-
diktssonar mætti strax
sterkastri andstöðu í Alþýðu-
flokknum, þar sem utanríkisráð
herrann Stefán Jóh. Stefánsson
var andvígur henni. En hér fór
l.vka strax að bera á því að einn
fremsti foringi Alþýðuflokksins
varð narösKeyttur á móti riftun,
Jón Blöndal hagfræðingur og
forstjóri Tryggingastofnunar
ríkisins. Hann var skarpvitur
maöur og mjög skapríkur. Hann
hin fræðilega greinargerð Bjarna
Benediktssonar fyrir riftunar-
rétti væri byggð á vísmdaleg-
um grundvelli.
^llt tal og bollaleggingar um
skjóta riftun sambandslaga
samningsins hjaðnaöi hinsvegar
skyndilega niður vorið 1941,
þegar Bretar afhentu sín harö-
orðu skilaboð um að riftun
samninga væri „unfair" gagn-
vart hinum hernumdu Dönum.
Þingmenn urðu sem höggdofa yf
ir þessari útlendu íhlutun og á-
kvað nú/þingiö ekkert annað í
fátinu en að gefa út viljayfir-
lýsingu um að ísland yrði ein-
hvemtíma lýðveldi og mátti
skilja á þeirri yfirlýsingu að
ekkert yrði aðhafzt frekar í mál
inu meöan styrjöldin stæði. Þó
var ákveðið að lýsa yfir upp-
sögn samninga og miðað við
þann þriggja ára uppsagnar-
frest, sem tilgreindur var í samn
ingnum.
Þegar leið frá efldist nú
stefna þeirra sem höföu viljað
fara rólega í sakimar og kallað-
ir voru lögskilnaðarmenn. Þeir
vildu fylgja í öllu tímaákvörð-
unum sambandslagasamnings-
ins, svo aö öruggt væri að ekki
skyldi lagt út í neina óvissu
um gildi uppsagnarinnar og
miðuðu þeir við það frá byrjun,
að ísland yrði einhliða lýst sjálf
stætt lýðveldi á árinu 1944. Þeg
ar kom fram á árið 1942 var
orðið fullt samkomulag um
þessa málsmeðferö milli þriggja
þingflokka, Sjálfstæðismanna,
Framsóknar og Kommúnista og
að minnsta kosti nokkur hluti
Alþýðuflokksins undir forustu
Haraldar Guðmundssonar var
hlynntur þessu.
Lögskilnaöarleiðin virtist því
eiga vísan sigur og styrktist
hún auðvitað viö það, að hinir
gömlu riftunarmenn gengu nú
einhuga í þá fylkingu og voru
nú auövitað harðastir í, að eng
inn óþarfa dráttur yrði á lýð-
veldisstofnun. Hún yrði fram-
kvæmd eins fljótt og mögulegt
væri á árinu 1944.
um yrði frestað þar til styrjöld
væri lokið og hægt væri að
mæta Dönum eins og bræðrum
viö samningaboröið. Töldu þeir
ódrengilegt og jafnvel sviksam
legt að misnota sér þannig neyð
og erfiðleika Dana til að segja
samningum einhliða upp. Sum-
arið 1942 gengu þeir á fund Ól-
afs Thors, sem þá var orðinn
forsætisráðherra meö áskorun
um að fresta sambandsslitum
og var hún undirrituð af 61
manni. Þessi áskorun eða hverj
ir undirrituðu hana hefur aldrei
verið birt opinberlega, þar sem
Ólafur Thors tilkynnti þeim, að
birting áskorunarinnar gæti haft
„þjóðhættulegar afleiðingar.“
Hins vegar var áskorunin rædd
á lokuöum fundi á Alþingi.
Ástæöan til þe$s að Ólafur
varaöi við þjóðhættulegum >af-
leiöingum var sú, aö um þessar
mundir haföi komið hingaö til
lands Mr. Hopkins sérlegur
sendimaöur Roosevelts forseta
og hafði hann þau ströngu skila
boð aö færa að Bandaríkjastjórn
væri yfirhöfuð andvíg einhliöa
samningsuppsögn íslendinga. í
frekari bréfaskiptum kom það
hins vegar í Ijós, aö Bandaríkja
stjórn var illa upplýst í málinu
og hafði ekki vitað, að sam-
bandssamningurinn heimilaði
einmitt einhliða uppsögn. Þegar
henni hafði verið gerð grein fyr
ir þessum staðreyndum málsins,
lýsti hún því yfir, að hún hefði
ekki á móti því að framfylgt
væri ákvæðum samningsins og
myndi ekki standa f vegi fyrir
lýðveldisstofnun úr því komið
væri fram á árið 1044. Varð
þessi afstaða hennar Ijós í sept-
erber 1942 og héldu lögskilnað
armenn þá áfram aögerðum sín-
um, en jafnframt risu frestunar
menn á ný upp til að krefjast
frpstunar fram yfir stríðslok og
berjast á móti „ódrengskap"
hraðskilnaöarmanna, en svo
kölluðu þeir nú lögskilnaðar-
menn eins og þeir höfðu nefnt
riftunarmenn áður.
H
ámarki náði barátta frestunar
manna í september 1943,
þjóðkunnum mönnum. Hefur
sjaldan eða aldrei orðið svo
sterk hreyfing hinna fremstu
menntamanna til að reyna utan
þings að hafa áhrif á mikil væg
ustu þjóðmál.
Hér er auðvitað ómögulegt aö
telja upp öll þessi 270 nöfn, en
þar voru yfirhöfuð margir
fremstu og beztu menntamenn
landsins, prófessorar, mennta-
skólakennarar, skáld og mynd-
listarmenn, prestar, læknar og
lögfræöingar. í stórum dráttum
má segja að þau öfl sem þama
sameinuöust væru Alþýðuflokks
menn, forustumenn Norræna fé-
lagsins, skólamenn og einkan-
lega stór hópur andpólitískra
skálda og listamanna, sem safn-
azt höfðu f kringum tímaritið
Helgafell, sem þá var mikill
völlur á. Þannig innihélt þessi
áskorun nokkurs konar upp-
reisn gegn flokkavaldinu og
blandaðist saman við það ó-
ánægja yfir því hvemig fylking
Bjama Benediktssonar notaði
stærsta blað landsins Morgun-
blaðið til mjög einhliða pólitískr
ar baráttu, þar sem raddir and-
stæðinganna voru yfirhöfuð
aldrei túlkaðar og fengu ekki
að koma fram, en sá var þá
einnig siöur annarra pólitískra
blaða á þessum tíma.
Á þessum lista má sjá nöfn
^ margra manna sem þjóð-
kunnir eru enn í dag. I forustu
hreyfingarinnar voru menn eins
og Árni Pálsson prófessor, Sig
urður Nordal, Pálmi Hannesson
rektor, Tómas Guömundsson
skáld, Magnús Ásgeirsson skáld,
Jóhann Sæmundsson læknir, Ól-
afur Björnsson prófessor, Þor-
jteinn Þorsteinsson hagstofu-
stjóri, Lúðvík Guðmundsson
skólastjóri og á hinum langa
lista mátti sjá menn eins og
Kristján Eldjárn, Sigurð Guð-
mundsson skólameistara,
menntaskólakennarana Þórarin
Bjömsson, Brynleif Tobíasson
og Halldór Halldórsson og
Snorra Sigfússon og Friðjón
Skarphéðinsson á Akureyri.
vörður, Magnús Már Lárusson,
Einar Ól. Sveinsson, Broddi Jó-
hannesson síðar kennaraskóla
stjóri Jón Jóhannsson prófessor,
Ingimar Jónsson skólastjóri,
ísak Jónsson skólastjóri, Jónas
Þorbergsson útvarpsstjóri, Pét-
ur Sigurösson regluboði, Svein-
bjöm Jónsson í Ofnasmiðjunni.
Þar var sr. Bjarni og sr. Ámi
Fríkirkjuprestur, sr. Garðar Þor
steinsson í Hafnarfirði. Og þar
var Ásgrfmur Jónsson málari,
Þorvaldur Skúlason pg Ásmund
ur Sveinsson myndhöggvarar.
Þar var Vilmundur Jónsson
landlæknir, Sigurður Sigurðsson
berklayfirlæknir, Matthías Ein
arsson læknir, Jóhannes Bjöms
son læknir, Björgúlfur Ólafsson
læknir, Bjarni Jónsson læknir á
' Landakoti, Alfreð Gíslason lækn
ir, Úlfar Þóröarson læknir og
fjölmargir aðrir læknar, sem
stundað höfðu framhaldsnám f
Danmörku.
Þar var líka Steinn Steinarr
skáld og ótal fleiri sem of
langt yrði upp aö telja, en yf
irhöfuö var þetta mesta upp-
reisn menntamanna gegn stjóm
málamönnum, sem nokkum
tíma hefur orðið hér á landi,
en þrátt fyrir það fór það svo,
að þeim varð ekkert ágengt.
að er í samræmi við annan
uppreisnaranda gegn stjórn
málamönnunum að nú hafði'ver
ið skipuö uian þings ríkisstjóm
og brá svo einkennilega við, aö
Sveinn Björnsson ríkisstjóri
valdi í forsætisráðherrasessinn
mann sem hafði skrifaö nafn
sitt á lista hinna 61 fyrstu frest
unarmanna og síðan hafði látið
í Ijósi í ræðu sterkan tillitsvilja
og frestunar viö Dani. En þegar
hann var kominn f hina ábyrgu
stööu, tók hann að sér hlutverk
sáttasemjarans, en hann haföi
um langt árabil veriö sáttasemj-
ari í vinnudéilum. Hann vann
nú að því að ná samkomulagi
og sá varð endirinn á, eins og
kunnugt er, að allir þingflokk-
ar sameinuðust um.þá lausn að
lýsa yfir stofnun lýðveldis á ís-
landí 17. júní 1944.