Tíminn - 25.06.1966, Blaðsíða 9

V
LAUGARDAGUR 25. júní 1966
TÍMINN
Séra Árelíus Níelsson:
ÍSLAND - LAND
HINNAR TAUM-
LAUSU KROFU
, Ekki hefur ísland lengi verið
þáð allsnægtanna land, sem æskan
hefur kynnzt hina síðustu áratugi.
Það hefur verið alla tíma fagurt
og frítt og átt sín auðæfi. En
öldum saman var fólkið snautt og
þyrst við gnóttir lífsins linda, en
nægjusamt, sparsamt, ánægt.
Við sem eitthvað munum til
baka, þótt ekki sé nema um 30
ár, munum eftir fólki og heimil-
um, já okkur sjálfum, sem ekki
höfðum neitt af því sem nú eru
talin sjálfsögðustu þægindi, bæði
í mat og drykk og öllum aðbún-
aði, húsnæði, húsbúnaði og klæða-
burði.
Við munum að saltfiskur og harð
fiskur var svo að segja eina fæða
á borðum dag eftir dag og ár
eftir ár, bæði til sjávar og sveita.
Kannski var kjötsúpa á sunnudög-
um til tilbreytni að minnsta kosti
framan af vetri. Víða dugði kjöt-
ið skammt, það var þá helzta út-
flutningsvaran og því stundum lít-
ið eftir handa heimilisfólki jafn-
vel á fjármörgum heimilum, hvað
þá heldur í kotunum.
Slátrið dugði hins vegar stund-
um lengur og víða var það etið
kvölds og morgna með hafragraut,
hrísgrjónamjólk eða grasamjólk ár
ið um kring. Stundum gat farið
svo, að ekkert yrði til nema rúg-
mjöl og þá etinn rúggrautur með
mjólkinni, en hún var oftast til
á flestum bændaheimilum og fyrst
talað um skort, þegar enginn
fékkst mjólkurdropinn, sem orðið
gat í felliárum.
Þetta var því ekki fjölbreytt
viðurværi, og þótt fiskurinn væri
oftast óaðfinnanlegur, var kjötið
líklega oftast óætt af ýldu á okk-
ar mælikvarða.
Ekki voru _ lífsþægindin meiri
í húsbúnaði. Á flestum baéjum var
stofuhús undir lofti, sem kallað
var, dálítið herbergi handa gest-
um, þar var eitt borð ef borð
skyldi kalla, nokkrir einfaldir tré-
stólar, en oftast uppbúið rúm.
Ekki var skraut veggjanna annað
en kannski upplituð mynd af sr.
Hallgrími eða meistara Jóni og þá
ísaumaður strammi með orðun-
um „Drottinn blessi heimilið." Og
hafði húsfreyjan oftast gert þá
mynd sjálf meðan hún beið í fest-
um eftir brúðguma sínum.
Annars sváfu allir ungir sem
eldri í sama herbergi, hinni svo-
kölluðu baðstofu, venjulega eitt-
hvað tvennt í rúmi, stundum
fleira, ef það voru krakkar. Hús-
bændur sváfu oftast í aðskildu
herbergi eða þá bara i innsta
rúmi baðstofu sinnar, ef ekki
hafði unnizt tími eða efni til að
þilja stafgólfið þeirra af.
Baðstofan var ekk búin öðrum1
húsgögnum nema þá kistlum til I
að sitja á, sem voru þá jafnframt
geymslur fólksins, setið var á
rúmum bæði til hvíldar og við
störf, t.d. tóvinnu. Oftast hékk
dálítill olíulampi niður úr mænin
um innan til við miðju baðstofu-
gólfsins. Víða var þó aðeins borð-
lampi undir stafnglugga og varð
það Ijós að nægja íbúunum öllum.
Fatnaður var að mestu heima-
unninn, prjóna- eða vaðmálsföt,
ofinn og saumaður af heimafólki
sjálfu. Margir, sem annars áttu
spariföt, en það voru ekki nærri
allir, geymdu sömu fötin ævilangt.
Og má geta nærri að þessi klæðn-
aður hefur ekki aldeilis verið með
síðasta sniði frá Dior í París. En
skartgripir voru nokkuð víða til
og gátu verið bæði fallegir og dýr-
mætir, en yfirleitt aldrei teknir
upp úr kommóðuskúffu. Auðvtað
gat verið um undantekningar að
ræða, sérstaklega í kaupstöðum og
hjá svokölluðu heldra fólki. Samt
held ég, að mörgu yngra fólki
þætti þröngt um sig og aðbúnað-
ur lélegur, þótt það byggi í því
húsnæði, sem talið var sæma fyrir-
fólki þá á tímum. Hvernig þykir
t.d. að búa í Landshöfðingjahús-
inu eða Doktorshúsinu í Reykja-
vík núna? Skólahús og mennta-
stofnanir voru yfirleitt ekki til
nema Menntaskólinn, og kirkjur
voru flestar likari skemmum en
mannahíbýlum, ískaldar og ískr-
andi af súgi, enda oft notaðar sem
geymslur fyrir fjarskyldustu hluti
allt frá ull til reiðinga, harðfiski
til amboða, þótt þetta væri á hin-
um svokölluðu guðræknistímum,
sem oft er vitnað til.
Það er ótrúlegt en satt, þetta
voru lífsaðstæður afa og ömmu,
og jafnvel pabba og mömmu
þeirrar kynslóðar, sem nú
telur sig ekkert eiga að þakka
fullorðna fólkinu og blæs sig út
af hroka yfir því hvað það hafi
verið einu orði sagt óhafandi og
óferjandi. Samt er hér aðeins lit-
ið á hið næsta. Á öðru sviði eru
svo öll önnur viðhorf til vega og
samgangna á sjó og landi, á jörðu
og í lofti, að ógleymdum öllum
atvinnutækjum í sveit og á sjó og
allri félagslegri aðstöðu til mennta
og öryggis, skólamála, heilbrigðis
mála og félagsmála.
Sjálfsagt hugsar unga kynslóðin
og yfirleitt núlifandi fólk sjaldan
eða aldrei um þessar geysilegu
byltingar, sem eru sjálfsagt meiri
en í flestum löndum hefur orðið
á jafnskömmum tíma, kannski al-
gjört einsdæmi.
En það ætti að hugsa um þetta
og vera þakklátt. Það væri hátt-
vísi, en það skapaði ofurlítið meiri
grundvöll fyrir framhald þeirra
lífsgæða, sem nú eru ofurlítið
meira af ábyryðartilfinningu gagn
vart heildinni og hamingjuleit-
inni.
Við, sem munum tvenna tíma,
langar alls ekki til baka. En eitt
vitum við, sem í fljótu bragði
virðist algjörlega fjarstæða. Alls-
leysiskynslóðin var að því er virð-
ist ekkert síður hamingjusamt
fólk, þótt það væri umkomulítið,
og fákænt á mælikvarða nútímans.
Það gerði litlar kröfur, taldi sjálf-
sagt að vera bæði sparsamt, hirðu
samt og nægjusamt. Það var sízt
betra né viðfelldnara en nútíma-
fólk og sízt af öllu háttvísara né
tilhliðrunarsamara um annarra af
komu, þótt sjálfsagt þætti að vera
gestrisinn og hjálpsamur. Munað-
arlevsingjum og aumingjum leið
yfirleitt ekki vel og ástæður þeirra
lítt metnar frá mannúðarsjónar-
miði, trúrækni og bænrækni oft
víðsfjarri framkvæmdum í veru-
leikanum. En eitt var betra. Þetta
fátæka fólk var yfirleitt ekki jafn-
öfundsjúkt og stjórnmálabarátta
FYRRI HLUTI
nútímans hefur gert marga nú.
Það þótt flestum sjálfsagt að einn
gæti haft betri ástæður en annar,
og það gat bæði verið virt og
metið eftir aðstæðum. En öfund
og illgirni og græðgi ásamt ágirnd
og sjálfsel$ku eru uppsprettur eða
eiturlindir óhamingjunnar. Það
gerir gæfumuninn, að nú eru þær
óbyrgðar og margir, sem af þeim
teyga, enda daglega reynt að æsa
sem mest til slíkar veiga.
Krafan, og þar af leiðandi
óánægjan og lífsleiði er því orðin
einkenni okkar tlma, þótt við ætt
um að syngja lofsöng full þakkiæt-
is og sigurhróss hvern einasta dag.
í stað þess er vart opnað dagblað
eða tímarit að ekki geti þar að
líta nöldur og ónot og svo miklar
kröfur til enn meiri lífsþæginda
að einhverntíma hlýtur mælirinn
að verða fullur og gróttakvörn gull
æðisins að mala sjálfa sig í kaf.
Sjórnmálamönnum er kennt um
öngþveitið. En það er algjörlega
rangt. Fáum löndum hefur verið
betur stjórnað einkum hina sið-
ustu áratugi, eins og sjá má á
samanburði á því, sem hér hefur
verið í fáum orðum lýst, við það
sem nú er og allir þekkja.
Dýrtíðin, verðbólgan svonefnda
kemur ekki fyrst og fremst fyrir
óstjórn, gæti fremur verið fyrir
undanlátssemi og festuleysi stjórn
enda. Hún kemur fyrst og fremst
af kröfum hugsunarlltilla eða eig-
ingjarnra kvenna og manna, kröf-
um, sem farið er eftir, því miður
Arelíus Níelsson
stundum af háttvísi við kvenfólk,
stundum af heimsku og skamm-
sýni. Og nú verð ég að segja það
sem ég veit að mér verður refsað
fyrir:
Reynslulausar og móðursjúkar
konur hafa með kröfum sínum
gert ákaflega mikil til að oxgera
kröftum kynslóðarinnar til að
standast með sæmd þá byltingu,
sem hér er á orðin. Og sú byiting
getur orðið að hruni, ef sanian-
burður og samstaða við aðrar þjoð
ir og annarra lífskjör brestur.
Þetta birtist oft í svo smáu að
fæstir veita því athygli. En hvar
stöndum við t.d. ef allt sem íslenzkt
er verður óseljanlegt á erlendum
mörkuðum, af því að það er svo
dýrt í framleiðslu, svo mikils kraf-
ist fyrir það, að engri samkeppni
nær? Tökum hversdagsleg dæmi
um það, hvernig verðbólgan vex.
Þetta er líkast konunni með óska
bjúgað. Það verður lítið úr bví
högginu, sem hátt er reitt. Og
stundum geta óskir verið svo van
hugsaðar, að eina ráðið sé að ósika
að þær hefðu aldrei rætzt og af-
má þær aftur úr veruleikanum.
Fyrir nokkrum árum voru
íslenzkar kartöflur svo ódýrar, og
fiskur sömuleiðis, svo að seigja má
að þá fengist ágætur matur á ís-
landi fyrir minna verð en erlend-
i» hér á Vesturlöndum. Það kom
fyrir eins og eðlilegast er, að ekki
voru allar kartöflur jafngóðar. Og
þá var farið að gera kröfur um
flokkun um gæðamat um umbúðir.
Þetta hefur allt fengizt. Og síð-
ast í vor sáust kröfur um ennþá
minni pakkningu á kartöflum, þar
eð einhverri frúnni fannst of
þungt fyrir sínar hendur að bera
pokann heim eða geyma í fimm
kíló heima, meðan þess magns
væri neytt. Jú, en hvað kostar
að flokka kartöflur svona? Hvað
þarf margt fólk á háu kaupi til
að vigta í alla pokana? Hvað
kosta umfoúðirnar, sem líklega
þurfa næst að vera skreyttar ein
hverjum listaverkum? og fást
þá betri kartöflur eftir allt sam-
an? Áreiðanlega ekki. En þessi
vara hefur margfaldazt í verði
á örstuttum tíma, sem eðlilegt er.
Þó tel ég vafamál, að framleiðandi
fái tiltölulega hærra verð. Og víða
erlendis t.d. í Englandi er það
kaupandinn, sem byrjar á því að
rífa pokann utan af kartöflunum
til að kynna sér innihaldið, ef á
að selja þær byrgðar. Og þar fást
þær enn í dag og mun liklega
alltaf fást fyrir augum kaupand-
ans og látnar í körfu, sem hann
í flestum tilfellum leggur til sjálf-
ur. Og þar kosta þær líka mjög
lítið miðað við allan ofsann í verð
bólgunni hér.
Hliðstæð dæmi væri hægt að
taka svo að segja aþs staðar um
fávíslegar kröfur, sem fullnægt er
og skapa dýrtíð og vandamál. Ég
minntist á fiskinn áðan. Hann hef
ur vaxið svo í verði, að með
ólíkindum er á einu ári eða svo.
Enda eru einhverjar konur, sem
skrifa venjulega nafnlaust í nöld-
urdálka blaðanna búnar að finna
svo að afgreiðslu hjá fisksölunum,
að nú eru búðir þeirra orðnar eins
og speglahöll, þar sem einn af-
greiðir, en annar situr við sam-
lagningarvél og tekur á móti pen-
ingunum. Þetta eru dæmi, sem ég
veit að allir þekkja og þykja mjög
hversdagsleg og þessar kröfur um
verzlunarhætti sjálfsagðar í sið-
menntuðu landi. En fái maður
kartöflurnar úr moldinni svo að
segja beint og fiskinn úr bátnum,
finnst að sjálfsögðu mikill munur
og eru samt vinnulaun við mold
og sjó orðin býsna há og hækka
stöðugt. Og þessi einföldu dæuni
eiga sér alls staðar hliðstæður i
verzlun og viðskiptum á íslandi
nú. Torgsala á fiski. grænmeti og
kartöflum, og kjötvörum, sem er
algengt erlendis daglega, þekkist
naumast hér, þar sem hönd selur
hönd án milliliða, ódýrt og eðli-
lega. Kannski það sé bannað að
mestu, það mœtti segja mér.
En lítum svo á kröfuna og áhrif
hennar víðar. Ég minntist aðeins
á klæðaburð, húsbúnað og húsa-
gerð í gamla daga meðan krafan
hafði enn ekfoi geisað.
Sagt er og sjálfsagt hægt að
sanna, að einn einasti kvenkjóll
eftir nýjustu tízku kosti meira
en góð jörð vestur á landi meira
að segja margir jarðir, sem áður
framfleyttu og fæddu fjölda
manns.
Samt gæti sami kíóll seldur á
útsölu nokkruim mánuðum seinna
verið nær óseljanlegur fýrir helm
ing síns upphaflega verðs, sama
efni, sama útflúr, sama vinna. að-
eins krafan hafði breytzt.
En á sama aldri fyrir nokkrum
áratugum gekk amma þessarar ís-
lenzku konu ánægð í sama bún
ingnum, sem hún hafði baldíraðz
eigin höndum fyrir brúðkaup sitt,
öll sín æviár við hátíðlegustu tæki-
færi ævi sinnar. Eitthvað mætti
nú milli vera og er það visstilega.
En það er samt sem áður þessi
mikla krafa um nýjustu tlzku og
sífelld skipti, sem hækkar fataverð
ið og svipað mætti auðvitað segja
um föt karlmanna, þótt þar séu
sveiflurnar og kröfurnar ekk’ eins
tiðar og miklar. Enda kosta þau
tiltölulega mikla vinnu, bæði efnis
meiri og haldbetri, en ein fjar-
stæðan við kvenfatnað má segja
að sé, að hann er yfirleitt þeim
mun dýrari, sem hann hylur færri
fleti líkamans.
Svipað þessu hefur krafan náð
til húsagerðar og húsgagna. Ekk-
ert þykir nú ofgert í húsbygging-
um bæði að stærð og iburði. Helzt
þarf að ætla hverju barni, bæði
fæddu og ófæddu heilt hverbergi
það ku vera svo nauðsynlegt, þeg-
ar að fer að ganga í skólannn,
þótt margsannað sé, að börnin
úr rúmbeztu húsakynnunum standa
sig ekki hótinu betur við nám
né verða menntaðra fólk en fólk-
ið úr þröngu baðstofunum í gamla
daga, þar sem þau urðu að læra
lexíurnar úti í fjósbás eða frammi
í hlöðu.
Um aðbúnað eða kröfu til hús-
búnaðar má geta þess, að einn
eldhússkápur kostar nú áreiðan-
lega margfalt meira en allur hús-
búnaður á ríkustu heimilum áður
fyrr, innróttingar í fjögra
Framhald á bls. 15