Lesbók Morgunblaðsins - 31.03.1929, Page 6
102
rit eitt, enskt að uppruna en í
danskri þýðingu: „The Practice of
Christian Graees. Or the Whole
Duty of Man.“ Bók þessa hafði
Vídalín íslenskað áður en hann
íór að vinna að postilln sinni, en
sennilega aldrei lokið við þýðing-
una til fulls, því að þegar hún er
gefin nt löngu seinna, er það gert
eftir eintaki sem Jón biskup Árna-
son er sagður hafa „reviderað“.
Bókin var ekki prenuð fyr en
löngu eftir dauða Vídalíns. Kom
síðari hluti hennar nt sjer á parti
1738 og nefndist „Guðrækilegar
Bænir“ (en Steinn biskup gaf út),
en fyrri hlutinn ekki fvr en 1744
og nefndist „Skylda mannsins við
Guð, sjálfan sig og Náungann,“
og sá Harboe um iitgáfu hans.
Þessi uppgötvun Möllers á sam-
bandi postillunnar við „Skyldu“
er því merkilegri, sem það rit virð-
ist einnig hafa haft býsna mikil
áhrif á mótun kristindómsskoð-
unar rjetttrúnaðarmannsins Vída-
líns í heittrúnaðar-átt. Pjór'ar af
prjedikunum í postillunni (á 3.
jóladag, 9. og 10. snd. e. trinita-
tis og á Skírdag) álítur Möller að
sjeu að miklu leyti teknar að láni
frá þessu riti. En auk þess gætir
áhrifanna þaðan víðar í prjedik-
unum. liót+ m;nni brögð sjeu að
því en í nýnefndum fjórum prje-
dikunum. Einnig hygst dr. Möller
verða var áhrifa frá þessarí ensku
guðsorðabók í bænum Vídalíns
(sjerstaklega hinni alkunnu „bæn
eftir prjedikun“ í postillunni.)
í fljótu bragði gæti nú einhverj-
um virst sem höf. rits þessa væri
með rannsóknum sínum að draga
úr gildi Vídalíns sem prjedikara.
En sá hefir ekki verið tilgangur
höf. Miklu fremur er það tilfinning
höf. fyrir því, liVe stórmerkileg
bók Vídalíns-postilla er, vegna á-
hrifa hennar á trúarlíf heillar þjóð
ar í fulla öld, sem vakið hefir hjá
lionum þessa rannsóknar-löngun
hans. Höf. hefir . vafalítið gengið
að því vísu, að hjer væri alls
ekki um „frumlegt rit“ að ræða
í þeim skilningi að þar hefði alls
ekki verið við neinar heimildir
stuðst. Því að fyr á timum þótti
alls enginn ljóður á slíkum ritum,
gð þar væri stuðst við annara rit
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
(„farið í smið.ju“). Virðingin fyr-
ir bókfræðilegum eignarrjetti var
í þá daga öll önnúr en nú tíðk-
ast. Ekkert var algengara en
að uppbyggilegir rithöfundar. lán-
uðu hver hjá öðrum það, er þeim
þótti vænlegt til sálubóta lesend-
um sínum. Það skifti minstu
hvort, „frumlegt“ væri það, er bor-
ið var á borð fyrir góðfúsan les-
ara. Hitt var aðalatriðið, að það
vrði honum til „sannra sálunota“.
Og eins hefir Vídalín vafalítið lit-
ið á málilð. Hann er með postillu
sinni að semja guðsorðabók handa
íslenskri alþýðu, sniðna sjerstak-
lega'eftir ástæðnm hennar og þörf-
i>m þeirra tíma. Fæstar af þess-
um prjedikunum hans (ef nokkur)
eru samdar til flutnings í kirltju,
heldur til heimalestrar. Vídalín
gerði yfirhöfuð sem biskup næsta
lítið að því að prjedika, nema
á stórhátíðum kirkjuársins, og á
föstunni (þ. e. miðvikudögum),
eða við sjerstök kirkjuleg tæki-
færi.
En þótt gildi Vídalínsprjedik-
ana sem guðsorðabókar breytist
ekki vitund við það, sem upplýst
verður um frumleika þeirra, þá
getur ekki hjá því farið, að það
hafi nokkur áhrif á skoðanir
manna á bókfræðilegu gildi post-
illunnar og á höfundinum sem rit-
höfundi, og að nýjar upplýsingar
um uppruna prjedikananna og til-
orðning þeirra heimti „nýtt mat“
á hvoru tveggja. Þessa gengur dr.
Möller þá ekki heldur dulinn. —
Hann álítur t. a. m. að ofmælt sje,
að kalla prjedikanir þessar „ramm-
íslenskar“, eins og próf. Magnús
Jónsson hefir gert, eða að tala um
Vídalín sem „ef til vill íslenskasta
kennimanninn, sem Island hafi
átt,“ eins og sá hefir gert, sem
þetta ritar, að minsta kosti verði
að taka fram um leið hvað átt sje
við með því. Hann vill og gera
minna úr biblíuþekkingu Vídalíns,
þekkingu hans á klassískum bók-
mentum og kirkjufeðraritum, þar
sem sanna megi, að Vídalín ausi
flest það úr heimildarriti sínu,
Harmoníu. Mikið af þeim lærdómi,
sem menn finni hjá Vídalín og
dáist að, sje þaðan fengið. Hann
vill ekki heldur við það kannast
hjá sjera M. J. að það sje „mælsk-
an, sem kalli ritningarorðin oft og
einatt fram í heilum fylkingum,"
því að þessar heilú fylkingar ritn-
ingarstaða í ræðum hans hafi lest-
ur Harmoníu „kallað fram.“
Dr. Möller telur sig lítt sam-
mála þeim, er þetta ritar, um það,
að Vídalín komi í prjedikunum
sínum fram sem ákveðinn talsmað-
ur lúterskrar kristindómsskoðun-
ar. Þrátt fyrir allan rjetttrúnað
sinn sje Vídalín alls ekki svo lút-
erskur sem venjulega sje talið. —
Rjettlætingu af „trúnni einni“ sje
þar alls ekki haldið fram. Trúar-
hugtakið hjá Vídalín sje alls ekki
hið rjetta lúterska: Velgjörningar
Krists og meðal þeirra sáluhjálpin,
er sje einn þeirra, „heyri oss ekki
til“ eftir skoðun Vídalíns — fyr
en vjer „fullgjörum það, sem af
oss heimtist" — menn rjettlætist
m. ö. o. aðallega af verkunum!
Þess vegna telji Vídalín oss um-
fram alt nauðsynlegt, að vita
„hverjir að sjeu þessir sjerdeilis
hlutir, sem guð kiefur af oss, hvað
ef vjer framkvæmdum, gjörir oss
eilíflega sáluhólpna.“ M. ö. o.
sáluhjálpin er samningsmál milli
guðs og mannsins. Einnig skoðun
Vídalíns á ritningunni sje ólút-
ersk, þar sem hann skoði ritning-
una aðallega sem lögbók. Loks sje
skoðun Vídalíns á sakramentunum
og á hinu kirkjulega embætfi alls
ekki lútersk, þar sje Vídalín miklu
fremur „smitaður“ af hinum enska
heittrúnaði, sem fyrir oss verði í
,.Skyldu.“ En þar sje síst haldið
fram hreinni lúterskri, heldur kal-
vínskri kenningu. Dr. Möller lýsir
kristindómsskoðun Vídalíns (sem
þó minna beri á hinu lúterska en
kalvmska), sem hafi að mark-
miði siðferðilega betrun lífernisins.
En slíkur kristindómur hljóti fyr
eða siðar að leiða yfir í skynsem-
istrú. — Trúarinnileikans saknar
hann mjög í prjedikunum Vída-
líns. Styrkleiki Vídalíns sje ekki
á sviði trúfræðinnar, heldur á sviði
siðfræðinnar. Sem siðameistari sje
Vídalín mestur.
En þrátt fyrir það, sem höf.
finnur postillunni og kristindóms-
boðskap hennar cil foráttu, kann-
^st hann þó yið óvenjulegan kenni