Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1931, Qupperneq 2

218
LESBÓK MOBGTONBLAÐSINS
gjörnu trúarkröfur sínar, en á
kinu leitinu kin nýrri frjálskuga
keimspeki, sem liann þá óðum var
að kynnast. Að lokurn afrjeð kann
að kelga sig keimspekinni og
frjálsum rannsóknum einvörðungu
og með riti sínu: Den antikke
Opfattelse af den menneskelige
Villie (1870) komst kann að
káskólann sem einkadócent. —
Ekki varð kann þó prófessor þar
fyr en 1883, en frá þeim tíma og
fram til 1915 varð kann aðalkenn-
arinn í keimspeki. Sóttu flestir
af kinum yngri mentamönnum
fyrirlestra kans og nálega allir
ísl .stúdentar, er þar voru við nám,
alt þangað til kann ljet af starfi
sínu fyrir fult og alt.
Fyrstu fyrirlestrarnir, sem kann
flutti við káskólann, ræddu um
kina nýrri keimspeki á Þýska-
landi og Englandi (frá Kant fram
til Stuarts Mills). En svo tók
kann kaustið 1874 að flytja fyr-
irlestra um kelstu viðfangsefni
keimspekinnar. Var þetta eins-
konar inngangur að öllum kinum
síðari störfum kans. Skifti kann
viðfangsefnunum niður í sálfræði-
leg, siðfræðileg, keimspekisögu-
leg, keimspekileg og trúarleg við-
fangsefni, og þeirri áætlun, sem
liann þar setti sjer, fylgdi kann
fram til kinnar síðustu stundar.
Lagði kann einkum stund á kin
sálfræðilegu og siðfræðilegu við-
fangsefni á árunum 1875—87; frá
1887—95 lagði kann mesta stund
á keimspekisöguna; en frá 1895—
1910 fekkst kann einkum við
trúarleg og keimspekileg efni, og
eftir þann tíma fram til 1920 og
þar yfir við ýms smærri efni úr
keimspekisögu, sálarfræði og sið-
fræði.
Skal nú drepið á þetta livort
fyrir sig nokkuru nánar.
Höffding vann að sálarfræði
sinni árin 1875—82 og kom liún
út að kaustinu það ár. Þótti þetta
merkilegt rit, þegar það kom út,
og þykir raunar enn. Sálarfræði
bygð á raunverulegum atkugun-
um, á ramvísindalegum grundvelli,
þótti nýung þá og ekki síst á
Norðurlöndum. Hefir kún nú kom-
ig út 6 sinnum, það jeg veit, aukin
og endurbætt, og verið snúið á
7 keimsmál. Sjálfur las jeg próf-
arkir af 5. útgáfu og má því keita
all kunnugur kenni; en ekki gat
jeg þá frekar keldur en nú orðið
köf. algerlega sammála um ýmis
aðalatriði kennar.
Ágætlega lýsir Höffding því,
kvernig meðvitundin rennur ým-
ist smám sainan eða ,alt í einu
upp úr meðvitundarleysinu. Ger-
ir' liann ráð fyrir einkverju, er
svipi til meðvitundar, og nú er
farið að nefna „undirvitund11,
niðri undir skör vitundarinnar. En
ekki getur kann frekar en aðrir
gert nánari grein fyrir, kvað verði
þess valdandi, að eittkvað birtist
fyrir lmgskotssjónum manns.
Mun það lengst af þyngsta ráð-
gátan. Þó kefi jeg leyft mjer að
benda á, að líkt og sjónmyndir
myndist á sjónhimnu vorri, þegar
vjer horfum á eittkvað, kunni
einskonar „innrit“ að myndast í
heilafrumuin vorum, jafnóðum og
vjer skynjum, og vakni þau aftur
til starfs og meðvitundar, er vjer
rifjum eitthvað upp fyrir oss, að
.einhverju eða öllu leyti.
Aðaleinkenni sálarlífs vors tel-
ur Höffding samhæfingarstarfið
(den syntetiske Virksomhed) og
svipar honum þar til Kants. En
samhæfingin á að lýsa sjer í því,
að hugur vor í skynjun, endur-
minningu og hugsun taki saman
og búi til meira eða> minna sam-
feldar heildir úr ýmsum dreifð-
um og oft gagnólíkum atriðum,
er berast oss utan að í skynjan
vorri. Þótt óneitanlega beri mjög
inikið á þessu samhæfingarstarfi
í allri hugsun vorn, leyfði jeg
mjer við útkomu 5. útg. að and-
mæla því, að það ætti sjer stað
í skynjaninni; þar væri frekar
um ósjálfráðan samruna að ræða,
og skynmyndirnar bærust oss oft
frá því fyrsta í heilu líki, óljósar
að vísu í fyrstu, en síðan æ greini-
legri og gréininlegri. Lítur nú út
fyrir, að nýjasta stefna í sálar-
fræði, hin svonefnda Gestalt-Psych-
ologie Þjóðverja, sje einmitt að
hallast á þessa sveifina. Hún held-
ur því fram, að skynjanir vorar
rísi eins og lágmyndir (Reliefs)
í heilu líki á baksviði tíma og
rúms.
Margt merkilegt mætti tilfæra
úr sálarfræði Höffings, svo sem
það, hvað a.lt sje hvað öðru af-
stætt; en kjer er ekki rúm til þess.
Það er þó til marks um ágæti þess-
arar bókar, að þótt nú sje liðinn
méira en liálfur mánnsaldur, síð-
an köf. ljet af starfi, er kún enn
notuð a.f tveim próíessorum ká-
skólans, enda mun kún jafnan
verða. talin merkilegur bautasteinn
sinna tíma.
Á árunum 1882—87 reit Höff-
ding Siðfræði (Etik). Mun það
rit kafa liaft einna mest áhrif á
kugi samlanda kans í siðferðis-
og þjóðfjelagsmálum.
Ekki liyggur Höffding, að unt
sje að semja siðfræði, sem allir
viðurkenni, því að svo margt sje
sinnið sem skinnið og ekki sje það
sama af öllum heimtandi, enda
misjöfn viðleitni manna, alt frá
augnabliksnautnum og umhugsun
um eiginhagsmuni upp í ósjer-
plægið, ævilangt stárf, að annara
og jafnvel almannakeill. Er þetta
að vísu rjett; en jeg hygg þó, að
hjer sje aðeins um mismunandi
stig siðferðilegs þroska að ræða,
og að það sje keimtandi af hverj-
um manni, enda honum sjálfum
fyrir bestu, að hann meti heill
heildarinnar meir en sína eigin
velferð.
Höffding liallast sjálfur að liinni
svonefndu velferðar- og mannúð-
arstefnu í siðfræðinni, og er hún
í því fólgin, að hver einstaklingur,
ka.rl jafnt sem kona, eigi að ná
sem mestum siðferðilegum og and-
legum þroska, og að eigi megi fara
með nokkurn mann sem þræl eða
verkfræri í þágu annara. —
Vakti fyrir honum svipuð kugsjón
og fyrir Kant, að mannkynið
myndaði að síðustu skipulagða
lieild sjálfstæðra, en þó samhentra
og samúðarríkra einstaklinga, er
ynnu að sameiginlegri keill allra
og gerðu skyldu sína í hvívetna.
Á árunum 1887—92 vann Höff-
ding að Sögu hinnar nýrri keim-
speki (Den nyere Filosofis Hi-
storie) frá endurreisnartímabilinu
fram til vorra daga. Er þetta mik-
ið verk í 2 bindum og hefir klotið
viðurkenningu ýmissa sjerfræð-