Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1931, Qupperneq 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 219
inga fyrir óhlntdrægni sína og
víðsýni. En það eru kostir, sem
auðkenna einatt rithöfunda
smærri þjóða, að þeir hafa oft
aflað sjer bæði viðtækara yfirlits
yfir bókmentir stórþjóðanna og
líta óvilhallari augum á menn og
inálefni en sjálfir rithöfundar
stórþjóðanna, sem oft lesa ekki
nema sitt eigið mál og finsf auð-
vitað alt mest og best hjá sinni
eigin þjóð. Sjálfur leit Höffding
á heimspekisöguna sem einskonar
samræðu mismunandi aðilja á vms-
um tímum um helstu vandamál
mannkynsins. Mætti því margt
af henni læra bæði um mismun-
andi sjónarmið og mismunandi
úrlausnir þeirra vandamála, er
]iar kæmu til álita.
Þá er komið að þeim þættinum
í ritferli Höffdings, er snertir við-
kvæmustu hugðarefni manna. trú
lieirra og heimsskoðun. Hefir
iiann ritað um þetta tvö stór rit,
annað, er nefnist Trúspeki (Reli-
gionsfilosofi, 1901), og hitt, er
nefnist Mannleg hugsun (Den
menneskelige Tanke, 1910).
Jeg hafði vænst þess og vonað,
er Trúspeki Höffdings kom út,
að þar myndi hann leggja einna
mest af mörkum, því að þann eld-
inn. er að trúmálunum snýr, hafði
hann vaðið heitastan í æsku. Og
að vísu er þetta stórmerkilegt rit,
mannúðlegt. frjálslynt og fult af
skilningi; lýkur því með lofgjörð
til lífsins og þeirra dásamlegu
afla, er í mannssálinni felast. Og
víst er sú viðleitni eftirtektarverð,
er höf. þykist finna í flestum trú-
arbrögðum. Hvggur bann. að trú
manna yfirleitt. sje snrottin af
óskinni um viðhald gæðanna bæði
bessa heims og annars. Nefnir
hann þetta : „Loven om Værdiens
Bestaaen", og er sú hugsun í fvrstu
komin frá Hegel, (sbr. Eil. Hist.,
II.. bls. 162). En bier finst mier
ekki nógu ríkt að orðið kveðið.
Menn óska, sier ekki einungis tím-
anlegs, heldur og eilífs lifs : ekki að
eins veraldlegrar hamingju, heldur
og bimneskrar sælu o.s.frv. Hier er
bví ekki emungis um viðhald.
heldur o" a,ukningu allra gæða
að ræða, enda samsvarar bað bet-
ur beirri almennu tilhneigingu
manna. að mikið vill jafnan meira.
Jeg hefði því kosið að láta lög-
málið heita: Loven om Værdiens
Bestaaen og Berigelse.
í ,,Den menneskelige Tanke“,
sem er einskonar yfirlit yfir
helstu viðfangsefni heimspekinn-
ai og það, bvaða tökum bæði böf.
og aðrir hafi tekið þeim, virðist
mjer kenna nokkurrar þreytu og
þess, sem aldurhnignum mönnum
hættir við, að endurtaka það, sem
þeir áður hafa margsagt- (sbr.
t.d.Filosofiske Problemer. 1902).Og
hræddur er jeg um, að skorður
þær, sem mannsandanum eru reist-
ar í riti þessu, verði ekki langæjar.
011 lögmál 19. aldar spekinnar leika
eins og menn vita, nú orðið á
reiðiskjálfi. Nýir og nýir heimar
hafa lokist upp fyrir oss síðustu
20 árin, og ný sjónarmið, sem
útheimta ný lögmál og ný skiln-
ingstæki, eru nú fyrir stafni. Það
er því hætt við, að sumt af því,
sem áður þótti óvggjandi, þvki
nú ekki lengur víst og satt. En
þetta rýrir miklu síður gildi
Höffdings og rita hans en ann-
ara. af því að hann, hinn síleit-
andi andi, var sín þess fylllilega
meðvitandi, að hann með sinni
heimspeki væri hvergi nærri kom-
inn á leiðarenda.
Enn er ósögð sagan um það,
sem jeg áleit þessa manns mestu
prýði, en það var krafan, sem
hann sífelt gerði bæði til sjálfs
sín og annara, krafan um and-
legan beiðarleik (initellekuel Rede-
lighed).
Menn ættu aldrei að látast vita
meira en beir vissu: þeir ættu
aldrei að draga hvorki siálfa sig
nie aðra á tálar með innantómum
orðum eða lognum líkingum um
bað, sem þeir vissu ekkert um.
Þeir ættu að vita bað, að eng-
inn hefði höndlað allan sannleik-
ann.
Riálfur þóttist hann ekki hafa
orðið fengsæll á þá vöru um ævina
Þó var honum unun að því að
halda sannleiksleitinni áfram.
skygnast eftir ný.ium og nýjum
sannindum. Og þetta gerði bann
til sinnar hinstu stundar. Þegar
ieg heimsótti hann á heiðurssetri
bans fvrir riettum tveimur árum,
hjelt jeg. að hann, vel hálfníræð-
ur maðurinn, hefði ekki lesið
nokkur nýjustu ritin, er boða
gagngerða breytingu á heimsskoð-
un vorri. En þar kom jeg ekki
að tómum kofa; hann hafði lesið
þau öll og benti mjer á fleiri af
■ sama tæi. En þetta gerði það að
verkum, að hann vildi aldrei full-
yrða neitt endanlegt um dýpstu
og viðkvæmustu málin. ,,Vi faar
se“, — sagði hann og brosti.
Og þó var hann trúaður maður
á sína vísu, Hann trúði á sigur
lífsins og sigur mannsandans,
þrátt fyrir eða einmitt, fvrir alt
það mótlæti og þá örðugleika, er
mennirnir ættu við að etja. og
væru að reyna að sigrast á, Hann
trúði á hið svonefnda „þriðja
ríki“, ríki mannúðarinnar. En
ekki þóttist. hann vita, hvenær það
kæmi, nje heldur, hvernig því yrði
háttað, nema að enginn mætti
vera þræll þar, en allir sjálfstæðar
persónur. er ynnu samhuga, en
þó hver á sinn hátt að sameigin-
legri velferð allra.
Heimspekingurinn Oomte hafði
haldið því fram, að mannsandinn
hefði þegar runnið tvö skeið, en
ættti eftir að renna þriðja skeið-
ið á enda, áður en liann næði
verulegri fullkomnun, Pyrsta
skeiðið, bernskuskeiðið, sem fjöld-
inn raunar enn væri á, væri skeið
eðlisbundinnar, blindrar trúar;
annað skeiðið, æskuskeiðið. væri
skeið ungæðislegrar gagnrýni og
heimspekilegs hugarflugs; en
| riðja skeiðið. manndómsskeiðið,
sem menn nú væru að revna að
komast á, væri skeifi hinna vís-
indalegu sanninda og skipulags-
bnndinnar viðleitni til þess að
tryggja lífið. fegra bað og göfga.
Þetta var bað, sem Höffding trúði
á og nefndi stundum ..þriðja rík-
ið.“ En hann trúði ekki á neina
„Nýkaþólsku", eins og Oomte. —
Hann trúði því, að menn á sín-
um tíma myndu skapa 3jer þá
trú, sem hæfði þeim. Besta trúin
þangað til væri að sínu viti trúin
á lífið. sú trú og sú ástundun,
að lifa bessu lífi sem best og
göfugmannlegast. enda væri það
besti undirbúningurinn undir
annað líf, ef manni ætti að hlotn-
ast bað.
Leitin að hinum æðstu verðmæt-
um í lífi, list og hugsun var hon-