Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1937, Blaðsíða 4
292
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Siðari grein Lúðvíks Kris(fánssonnr iiin
i
Búðir á §næiellsnesi
Lenpst af hefir verið verslað
á Búðum, eða alt frá því
snemma á miðöldmn o{í fram á
síðustu ár.
Briinarar versluðu mamia fyrst
á Búðum og liöfðu þeir bækistöð
sína þar um langan aldur. Nokkru
eftir miðja 16. öldina, byrjuðu
Danir að versia þar og var þar
um tíma danskur kaupmaður, er
hjet Börge Trolle.
Eftir að einokunarversluuin
komst á, fjell það í hlut Helsingja-
eyrarmanna að sigla til Búða. Alt
einoknnartímabilið, frá 1602 og
þar til 1787, að losað var um
verslunarböndin, voru mýmargir
karfpmenn á Búðum og erlendir
menn í þeirra þjónustu og kann
jeg lítil skil á flestum þeirra.
Um 1730 versluðu bræðurnir
Bjering á Búðum og ýmsa fleiri
mætti telja, er þar komu á eftir,
en það yrði aðeins þur upptalning.
Jeg get þó ekki hleypt fram hjá
mjer tveimur mönnum, án þess að
minnast á þá, en það eru þeir
Hans Hjaltalín og Ólafur Thorla-
eius, sem báðir voru verslunar-
stjórar á Búðum á árunum frá
1780—1790. Báðir þessir menn
tirðu með fyrstu íslendingunum
til þess að reléa verslun á eigin
spýtur, eftir að losað var um
verslunarböndin. Voru þeir taldir
kaupmenn ágætir, brautrvðjendur
um framleiðsluhætti og að ýmsu
leyti hinir merkilegustu menn.
Það var mjög sjaldgæft að ein-
okunarkaupmennirnir hefðu ís-
lenska menn í þjónustu sinni, en
það bar þó við. einkum þegar leið
á 18. öldina. Þess má geta hjer til
gamans, að Guðmundur Berþórs-
son skáld er talinn hafa verið
búðarritari í Búðaverslun í tvö
sumur. Guðmundur var, sem
kunnugt er, dvergvaxinn, hálfvis-
inn og máttlaus. Hafði hann í
æsku notið nokkurrar mentunar
og skáld var hann talið dágott á
þeirrar tíðar vísu. Kaupmaður sá,
er Guðmundur var hjá, var dansk-
ur. Hagaði svo til í biíðinni, að
þar voru margar hillur og var
pallur bygður út úr þeim miðjuni
og sat Guðmundur þar með versl-
unarbækurnar og skrifaði, en
liann átti jafnframt að liafa gát á
öllu því, sem frani fór í búðinni.
Vel fór á með þeim Guðmundi og
kaupmannskonuiini, sem var
dönsk, enda var liann einn af þeiin
fáu, er gat mælt við liana á
dönsku. Skemti Guðmundur henni
oft með sögum og ýmiskonar frá-
sögnum og launaði hún meðal ann-
ars með því, að láta hann sitja
við sömu krásir og kaupmanninn
sjálfan. Sagt er að kaupmanns-
konunni þætti undarlegir búning-
ar íslensku kvennanna, einkum
skautbúningurinn, og að hún fengi
Guðmund til þess að yrkja um
hann, og sjeu hin fyrstu Skauta-
ljóð þannig til komin. Guðmundur
dó í Klettakoti á Búðum, 48 ára
að aldri, 24. mars 1705 og er hann
einn þeirra fyrstu, sem jarðaður
er í Búðakirkjugarði. (J. S. 291
4to).
Um eitt skeið voru Búðir aðal-
kaup?taðurinn á öflu Snæfellsnesi.
Búðakaupsvið tók yfir margar
sveitir, alt sunnan frá Hvítá og
vestur að Búðahrauni. í öndverðu
var þar bæði fiskhöfn og slátur-
höfn, en sláturtaka hætti þar 1733.
Á fyrri hluta 18. aldar var mjög
blómleg verslun á Búðum og er
þess getið ,að árið 1724 kæmu þrjú
skip í Bíiðaós og fengju öll full-
fermi af vörum. Stundum bar það
líka við, að ekkert skip kæmi að
Búðurn, eius og t. d. árið 1760.
(Lbs. 379 4to). Um nokkurt skeið
lagðist verslunin algerlega niður,
og telur Jón Aðils ,að um tvo
tugi ára muni ekkert skip hafa
kornið til Búða, alt frá 1640 og
fram um 1660.
Eins og fvrr hefir verið skýrt
frá, voru verslunarhúsin upphaf-
lega við Fram-Búðir og skipalegan
þar fram af. Höfnin við Fram-
Búðir þótti nokkuð viðsjál og árið
1666 er þess getið (Fitjannáll),
að skip brotnaði þar í spón. Eftir
]iarn atburð var skipalegan færð
inn í ósinn og er talið, að þangað
megi sigla skipum, sem eru alt að
75 smál. að stærð. Skipalegan í
ósnum var talin heldur góð og
gátu skipin legið þar óhult, þeg-
ar inn var komið. En sá var þó
ljóður á, að sæta þurfti stór-
straumsflóði inn og út úr ósnum.
Var þessi hængur mjög bagaleg-
ur, og talið er að skip hafi orðið
að liggja vetrarlangt í ósnium,
vegna þess að þau sátu sig úr færi
að komasf. út í tæka tíð.
f sama mund og skipalegan var
færð, voru og verslunarhúsin flutt
austur fyrir ósinn og bygð upp
fyrir neðan Ósakot. Má telja það
nokkur undur, að verslunin skyldi
ekki fyrr hafa verið flutt, því að
talsverður krókur er niður að
Fram-Búðum, einkum ef ekki er
hægt að fara ósinn um fjörur.
Fyrir austan ósinn stóð verslunin
um 130 ára skeið og hefði senni-
lega ekki verið flutt á næstunni,
ef óvæntir atburðir hefðu ekki
ráðið þar um.
Skömmu eftir nýárið 1799, nótt-
ina milli 8. og 9. janúar, gerði
eitt hið ofsafeugnasta veður, er
menn hafa sögur af. Hjelst í hend-
ur við rokið stórrigning, þrumur
og eldingar, hafrót og sjávar-
gangur. Á svæðinu frá Stokkseyri
og vestur á Barðaströnd urðu ó-
hemju skemdir á byggingum og
skipum. Eftir því sem jeg veit
frekast, týndust og mölbrotnuðu
136 skip á þessu svæði, en auk
þe's brotnuðu 22 skip. er síðar
varð gert við. Meðfram ströndum
varð ákaflega mikið jarðrask og
tók af fjölda býla og byggingar,
enda gekk sjórinln langt á land, en
þó lengst í Staðarsveit, alt að 1500
faðma upp fyrir stórstraumsflæð-
armál. Verslunarhúsin á Bátsönd-
um, en þeir eru fyrir sunnan Staf-
nes, tók alveg af og hefir þetta
ofsaveður, oftast síðan verið nefnt