Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1937, Page 3
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
323
Frá Madridvígstöðvunum. Kallari rauðliða kallar yfir í skotgrafir
óvinanna og skorar á þá að gefast upp.
Ilugsjónir þær og siðaskoðanir,
sem birtast í sögunum, eru líka
sprottnar beint upp úr veruleik-
anum, náttúrunni, og kannske er
rjett að minnast þess um leið, að
gildi þeirra er meira fyrir bragð-
ið: gildi dygðarinnar er sem sje
mjög undir því komið, hvort hún
sje framkvæmanleg eða ekki.
Meginliugsjónir fornsagnanna,
þær sem þeim eru sameiginlegar,
eru ekki nýjar, þær eru frá vík-
ingaöld, svo sem drengskaparhug-
myndirnar, forlagatrú, hetjuskap-
ur, hin ríka og um leið viðkvæma
tilfinning fyrir því, hvað manni
sæmi. (Hjer eins og áður ræði jeg
um það, sem er fornsögunum sam-
eiginlegt, ef litið væri hterja ein-
staka sögu, mundi margt merki-
legt koma fram við það.*) En það
er nóg til af sjerkennilegum túlk-
unum slíkra hugsjóna í sögunum.
Jeg skal nefna sem dæmi afstöð-
una til dauðans. I mörgum ger-
mönskum hetjukvæðum kemur fyr
ir ógleymanleg mynd: hetjan, sem
er að deyja; fjandmennirnir hafa
borið hærra hlut, hann hefir
einskis góðs að vænta, ekki sig-
urs, ekki hefndar, öllu er hann
sviptur, jafnvel lífinu. Nei, ekki
öllu, enn getur hann yfirstigið
•óvinina, forlögin, dauðann. Það
er með því að deyja eins og karl-
manni sæmir, án æðru, án böl-
bæna, hafa vald á sjálfum sjer
og þjáningu sinni og harmi. Það
er hægt að taka dauðanum á
margan hátt; annarstaðar hafa
skáldin fjallað um söguhetjur,
sem tóku honum öðruvísi: hörm-
uðu örlög sín, eða bölvuðu óvin-
um sínum, eða gengu í guðmóði í
dauðann — með von um annað
líf. Germönsk hetjukvæði, íslensk-
ar sögur horfa til lífsins hjerna
*) Hjer er komið að miklu efni,
sem ekki var rúm í þetta sinn að
fjalla um: hugsjónir og stefnu
einstakra sagna. Þetta er lítt
rannsakað, en jeg er sannfærður
um, að margt merkilegt mundi
koma í ljós, ef þetta mál væri
skvnsamlega upp tekið. En hjer
er mjög villugjarnt, mestur vand-
inn er, eins og forðum fyrir Perce-
val, að kunna að spyrja rjett í
hvert sinn.
megin grafar, andinn í þeim er
eins og í orðum Voltaires:
„marche vers ta fin sans crainte
et sans espoir“: án ótta og án
vonar.
I hetjukvæðunum er sagt frá
þessum efnum með hrifningu, en
í sögunum oftast á karlmannleg-
an, stillilegan, látlausan hátt. Þeg-
ar Atli, bróðir Grettis, fjekk
banasár sitt, mælti hann: „Þau
tíðkast, hin breiðu spjótin“ —
síðan fjell hann. Sturlunga segir
frá Hermundi Hermundarsyni;
hann var tekinn af lífi eftir Or-
lygsstaðabardaga. Hann var
manna best hærður og mælti, að
hann vildi hneppa hári sínu, svo
að það yrði ekki blóðugt, og svo
gerði hann. Þórir jökull'kvað vísu
þessa, þegar hann var högginn:
Upp skaltu á kjöl klífa,
köld er sjávar drífa,
kostaðu huginn at herða,
hér skaltu lífit A'hrða.
Skafl beygjattu, skalli,
þó at skúr á þik falli;
ást hafðir þú meyja,
eitt sinn skal hverr deyja.
Vísau segir meira en hann hefði
gert í óbundnu máli, við fáum
að sjá inn í huga hans. Við sjá-
um, hvernig hann herðir hugann,
sigrast á öllu veiklyndi. Þetta er
mikilmannlegt, hrífandi. Af því
að það er satt og svikalaust. Þór-
ir setur sig ekki í stellingar eins
og leikari, orð hans eru ekki stór,
en þau eru heil. Víða í heimsbók-
mentunum eru verk, þar sem lýst
er baráttu mannsins, hinni þungu
baráttu hans til að rísa upp frá
moldinni og verða maður, verk
sem menn meta að maklegleikum
mikils. Gleymum eigi, að fornsög-
urnar eru í þeirra tölu.