Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1941, Blaðsíða 2

338
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Skorarhlíða og Aðalvíkur. Jafn-
framt því, sem athuganir minar
hafa verið alhliða jarðfræðilegar,
hefi jeg revnt að gera mjer sem
gleggsta grein þeirra jarðefna,
sem á þessum slóðum finnast, og
ætla má, að hagnýta megi. Hjev
skal drepið dálítið á sum þessara
efna, en fyrst verður gerð grein
fyrir jarðlagaskipun þessa lands-
hluta. Þó verður í því efni aðeins
stiklað á því stærsta.
Það er vel kunnugt, að Vest-
f jarðakjálkinn er hálendi, - sem
djúpir firðir, dalir og víkur. hafa
skorið sundur í spildur, eða há-
lendisálmur. Þær eru allólíkar að
stærð. Stefna dalir og firðir út frá
hálendisbungunum í allar áttir, en
hálendisálmurnar á milli teygjast
sæbrattar að sjó fram. Enda múl-
arnir víða í þverhnýptum björg-
um. Óvíða á landinu þykja mjer
snjallari nöfn en á sumum þess-
ara vestfirsku andnesja: Göltur,
Spillir, Barði, Kópur, Tálkni, svo
nokkur sjeu nefnd. Hálendið er
hlaðið upp úr blágrýtis- (sums-
staðar grágrýtiskendum) lögum,
gömlum hraunum, sem endur fyrir
löngu hafa breitt þarna úr sjer
hvert á fætur öðru. Auðsætt er,
að firðir og dalir hafa grafist eft-
ir að hraun þessi brunnu. Hraun-
sárin gægjast út í fjallahlíðunum.
Við köllum þau oft klettabelti.
Sumsstaðar utan í múlunum er
hægt að telja þessi gömlu hrauu
frá fjöru til fjallsbrúnar. Þau eru
all misþykk, og ólík að tölu, eftir
því hvar reynt er að telja, en 30—
70 er sæmilega auðvelt að rekja.
Á milli klettabeltanna koma í
ljós lög íir molabergi. Er það hálf-
harnaður leir, sandur, möl, gjall
og gosaska. Þessi millilög eru ólík
að þykt. Sumsstaðar næfurþunn, á
öðrum stöðum skiftir þykt þeirra
metrum. Flest eru þessi molabergs-
lög þegjandi vottur hinna ytri
afla, hitabrigða, svörfun vatns og
vinda og þessháttar krafta, er eiga
rætur sínar að rekja til sólar, og
hægt og bítandi losa hið fasta
berg jarðaryfirborðsins sundur ' í
dust. Þegar langt leið á milli hinna
vestfirsku hraungosa, veðraðist y£-
irborðið og þaktist stundum þykku
jarðvegslagi. Oftar en einu sinni
hefir landið fengið tíma til þess
skipun Þórishlíðarfjalls.
að gróa, áður en næsta hraunflóS
rann og fól undir sjer helsviðinn
svörðinn. Það væri ólíku saman
að jafna, nútímajarðvegi Vest-
fjarðakjálkans, sem víðast hvar er
frekar þunnur, og þeim, er stund-
um áður hefir grafist undir eld-
heitar og vellandi hraunmóðurnar.
Það er í þessum inniluktu
molabergslögum, sem merkin eftir
hinn forna vestfirska gróður
liggja. Merki þessi eru aðallega:
1) surtarbrandur, 2) för eftir blöð
og stöngla, er markast hafa í önd-
verðu í mjúkan leir og í sand, og
3) fræ og aldin, og för eftir þau,
er upphaflega hafa myndast með
sama hætti og blaðförin.
Surtarbrandurinn er þrennskon-
ar eftir myndunarhætti. í fyrsta
lagi er viðarbrandur, sem til er
orðinn úr trjábolum' og greinum.
Oftast eru bolirnir flattir út und
an farginu. Stundum sjest votta
fyrir berki og viðarvendirnar eru
jafnan greinilegar. Steinbrandur
nefnist sú tegund surtarbrands-
ins, sem upphaflega hefir mynd-
ast úr jurtkendum gróðri. Hann
er stökkur og auðklofinn. Loks
er leirbrandur, en svo kallasí
surtarbrandurinn, sje hann að
helmiugi, eða meir, úr leir. Yfir-
borð hans bráir oft af olíu.
Svo margir eru nú surtarbrands •
fundarstaðirnir á Vestfjarða-
kjálkanum orðnir, að óhætt er að
segja, að brandurinn muni liggja
þar í flestum fjöllum. En brand-
lögin liggja, sem kunnugt er, mjög
mishátt yfir sjó. Sá hæðarmis-
munur stafar sumpart af því, að
jarðlögin hafa misgengist og rask-
ast nokkuð, eftir að surtarbrands
mjmdunin hófst. Sama surtar-
brandslagið getur legið hátt í hlíð
á einhverjum stað, en er horfið
niður í fjöru á öðrum. En hæðar-
mismunurinn orsakast sumstaðar
af því, að lögin eru þar fleiri en
eitt og ólík að aldri. Skýringa-
mynd sú, er hjer fylgir, er af jarð-
lagaskipun Seljamýrarfjalls við
Rafriseyrardal. a er basalt, og nær
yfirborð þess í 580 m hæð yfir
sjó. Ofan á því liggur um eins
metra þykt leirsteinslag, b, og
allra efst í því er 15—20 cm. þykt,
samfelt steinbrandslag. Næsta jarð
lag, c, í skipuninni er gráleitt
basalt, er nær upp í 635 m hæo.
Þá tekur við tveggja til þriggja
metra þykt leirsteinslag, d. Efst
í þessu lagi er töluvert af viðar-
brandi og í sjálfum leirsteininum,
sem er hvítur að lit, eru blaðför
og jurtaleifar. Efsti hluti fjalls-
ins, e, er svo úr gráu, blöðróttu
basalti, sem nær upp í rúma 700
m hæð.
í Seljamýrarfjalli eru greinileg
merki eftir tvö aðskilin gróðrar-
skeið, og hlýtur nokkur aldurs-
munur á þeim að vera.
Allvíða á Vestfjörðum hefir
surtarbrandur verið unninn til
eldsneytis, en gefist misjafnlega.
Nú hafa ísfirðingar hafið nýja til-
raun, sem mjög er þakkaverð. Með
góðum tækjum og vönum verk-
stjóra, sem þeir hafa fengið frá
Færeyjum, ætla þeir að brjóta
kolalögin hjá Botni í Súganda-
firði. Ríkisstjórn hefir sýnt þessu
fyrirtæki rjettan skilning með því
að veita því nokkurt styrktarfje.
Ætti nú að fást úr því skorið,
hvort hyggilegt geti verið að
vinna kol á Vestfjörðum. Aðstað-
an á þessum slóðum verður að
teljast sæmilega góð, og hefir hún
batnað stórum við vegasamband
það, sem í sumar komst á milli
Suðureyrar og ísafjarðarkaupstað-
ar.
För eftir blöð, aldin og fræ
þekkjast frá nokkrum stöðum á
Vestfjarðakjálkanum. Þau eru,
eins og að framan er getið, mörk-
uð í leir- og sandstein. í töflunni'
hjer á eftir eru nefndir þeir stað-
ir, sem jeg veit um, að ákvarðan-
legar plöntuleifar þekkjast frá: