Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1942, Blaðsíða 4

100
ÍÆSBÓK MORGITNBLAÐSENS
dæmi vekja í hug lesandans. Jeg
viðhef þau vinnubrögð í þetta
skipti, að taka eina og eina vísu
og skilgreini þó ekki nema sjer-
staka ljóðlínu úr vísu hverri. Svo
margar ritgerðir mætti semja um
þetta kvæði, sem ljóðlínurnar eru
margar. En ekki legg jeg nú í þá
langferð. Þessi formáli verður nú
að duga og tek jeg þá til kvæðis-
ins:
HEITAR ÁBRESTUR.
Oft er: ís lestur,
illa skór festur,
stuttur straffsfrestur,
styggur laus hestur,
gætinn náttgestur,
gamall ráðbestur,
heimskur hugmestur,
heitar ábrestur.
. Orðið lestur í þeirri merkingu,
sem hjer er notuð, kemur eigi
fyrir svo að mjer sje kunnugt
eitt sjer, en í samsetta orðinu
lim-lestur er það alkunnugt, brák
aður, brotinn. Jeg fer eigi út í
nýyrði njé fornyrði kvæðisins að
öðru leyti. Það mundi mikið
lengja mál mitt, en jeg ætla að
staðnæmast við heitar ábrestur.
Er það tiltökumál að ábrestur sje
heitar. Allur eldborinn matur er
að sjálfsögðu heitur meðan hann
er órokinn. Er þetta þá eyðufyll-
ing í vísunni — hortyttur? —
því fer fjarri. Matur á borði er
misheitur í munni eftir því, hvort
hann er „gripinn glóðvolgur" af
því að hann þykir sælgæti, eða
hann er geymdur vegna andstygð
ar. Goðgæti gerir menn mat-
bráða. Hallgrímur nefnir annars-
staðar í þessum Samhendum
„sætan velli-drafla“. Hann hlýt-
ur að vera náskyldur ábrestum.
Sætur mun hann vera vegna
mjólkur-gæða seyðslu, en ekki
vegna sykurábætis. Sykur var
ekki á takteínum hjer á landi á
Hallgrímsdögum. — Ábrestur —
annars kallaður ábristir í nútíð-
armáli — er sá mjólkurhleyping-
ur, sem gerður er úr nýbæru-
mjólk — broddmjólk —. Ábrest-
ur eru nýnæmi, sem kostur er á
einu sinni á ári, eða fám sinnum,
eftir því sem kúabúum er háttað,
eða í sveit komið. Eftir þeim er
beðið, og þær gripnar fegins
hendi úr suðunni.
Það tíðkaðist alt til vorra daga,
sem nú lifum, að hverjum einum
alþýðumanni var skamtaður
deildur verður, Jdipinn við nögl
svo að segja og ékki til leifa. Mat-
arlystin var með því móti vel vak-
andi, og ljet eigi á sjer standa,
þegar kallið kom. Ábresturnar
fengu ekki tækifæri að rjúka, þ.
e. kólna.
Alt þetta og margt fleira er
fólgið og undirskilið í tveim orð-
um: heitar ábrestur.
HÚSGANGS SANNINDI.
Valt er: vífs yndi,
vjela klókindi,
þorra þíðvindi,
þoka á fjallstindi,
geð, þó margt myndi,
meyja blíðlyndi,
hlje við hafsstrindi,
húsgangs sannindi.
Jeg tek eina ljóðlínu úr þess-
ari vísu til athugunar: húsgangs
sannindi, þó að þorra þíðvindi
sje tilvalinn teksti vegna þess
hverflyndis, sem því veðurlagi er
tamt, sem sífelt veldur mannsköð
um og tjóni mannvirkja. En sann
indi —■ eða ósannindi — hús-
ganga eru þjóðkunn og þó gripin
jafnan á lofti. Húsgangar voru
því sem næst kærkomnir víðsveg-
ar vegna frjettaburðar, sem þeir
iðkuðu, hjá þorra manna. Fýsir
eyru ilt að heyra. Svo var það,
svo er það og svo mun verða. Hús
gangarnir höfðu hugboð um for-
vitni manna, sem sátu úm kyrt.
Þá — á dögum Hallgríms — voru
frjettablöð engin til, ekki sími nje
útvarp, en fróðleiksfýsn er hverj-
um manni í blóðið borin. Mann-
legri náttúru er svo farið, þeirra
manna, sem segja sögur eða frjett
ir, að þeim er sjálfum því aðeins
skemt, að sagan sje færð í stíl-
inn, og hlustendur kjósa ýkjur
fremur en frádrátt. Af þessum
sökum freistast húsgangurinn til
þess að velta vöngum og tvístíga
í frásögninni. Sannleikur sá, sem
hann hefir á boðstólum, verður
valtur á fótum og hvikull í sessi.
M. ö. o. hann gengur á brauðfót-
um. •
„SVELLI ÞEYÞUNNU".
Treyst’ ei: tré brunnu,
tafli hálfunnu,
fje á fjall runnu,
flóði leirgrunnu,
barni brotkunnu,
bandi snarspunnu,
svelli þeyþunnu,
þjettri lögtunnu.
Einna mest er í þessa vísú
spunnið allra samhendanna og
drep jeg þó á fátt eitt.
Kári Sölmundarson hljóp upP
úr skálatóttinni eftir „trje
brunnu“ og varð það honum að
liði. En trjeð sveik Skarphjeðin,
að því er sagan hermir. Það skift
ir eigi miklu máli, hvort þessi frá
sögn um Skarphjeðinn er lauk-
rjett eða ágiskun skáldsins, sem
skrifaði Njálu. Enginn áhorfandi
var til staðar þarna í skálanum-
En höfundur sögunnar, sá ram-
skygni maður, gegnum holt og
hæðir, hefir litið á brunasviðið
trje samskonar augum, sem Hall-
grímur, og þeirra skarpskygni
verður eigi vjefengd.
Hallgrímur varar við í þessu
kvæði ísi einnættum svelli þey-
þunnu. Margir mannskaðar hafa
orðið af völdum brigðulla ísa og
er merkileg frásögn um svikulan
ís í Heimskringlu:
„Hálfdán svarti (faðir Haralds
konungs hárfagra) ók frá veislu
á Haðalandi ok bar svá til leið
hans, at hann ók um vatnið Rönd.
Þat var um vár. Þá váru sólbráð
mikil. En er þeir óku um Rykins-
vík, — þar höfðu verit um vetr-
inn nautabrunnar, en er mykrin
hafði fallit á ísinn, þá hafði þar
grafit um í sólbráðinu, —■ en er
konungur ók þar um, þá brast
þar ísinn, ok týndisk þar Half-
dan konungr ok lið mikit með hon
um. Þá var hann fertugr at
aldri".
Fjöldi nýgerfinga er í þessu
kvæði Hallgríms og er þeyþunn-
ur ís eitt þeirra orða. fsinn þarna
á vatninu Rönd hafði bilað í sól-
bráð. En það væri skáldaleyfi að
kalla sólbráðina þey. Líkingar
skifta hömum eins og ormar, sem
verða að flugum í sólbráðinu.
SULTUR í SJÁLFRÆÐI.
Oft er: í önn mæði,
afslepp landgæði,
blót í þræls bræði,
brim með háflæði,
sultur í sjálfræði,
svanur hjá tjarnstæði,