Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.1942, Side 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
223
SKYRINGAR
Á GÖNGUM LAXINS
Eftir William B. Tait.
að eru tvö mjög athyglisverð
atriði í göngu laxins.
í fyrsta lagi för hans úr ám
vötnum til sjávar, og í öðru
lagi för hans úr sjónum í vötnin
af tur. i 'i |
Ymsar tilgátur hafa komið fram
um göngu laxins og margar þeirra
miður sennilegar og án minsta til-
lits til staðreynda. Ein þeirra er
sú fjarstæðukenda hugmynd, að
laxinn sæki í hafið vegna ein-
liverra óljósra endurminningá um
það. En hvernig ætla formælendur
þessara fráleitu kenninga að út-
skýra ferð laxins aftur til vatns-
ins?
Höfundar þessara kenninga
reikna augsýnilega með mikilli
skynsemi frá laxins hálfu, en
heldur minna álit hafa þeir á
skynsemi mannanna, þar sem þeir
leyfa sjer að leggja fram svona
óljósa og ófullkomna tilgálu sem
góða og gilda vöru.
Vísindamenn nútímans hafa
glímt við að finna fullnægjandi
skýringu á göngu laxins, á sama
hátt og þeir hafa fengist við
göngur álsins og ferðir farfugl-
anna, og hafa komist að nokkrum
niðurstöðum. Sumar þeirra kunna
að vera rangar, en þær brjóta
fæstar í bága við heilbrigða, al-
menna skynsemi.
Eins og vitað er, hrygnir full-
orðinn lax í ósöltu vatni, og fyrsta
ár lífs síns lifa hinir ungu laxar
á sömu slóðum og hrygningin fer
fram.
Á öðru ári færast þeir smátt og
smátt nær sjónum og fáeinum
næstu árum lífs síns eyða þeir í
söltu vatni. Er þeir hafa náð
fjögra til fimm ára aldri, þ. e. a. s.
eru fullvaxta laxar, halda þeir af
stað úr salta vatninu í hið ósalta
— frá hafinu til fljótanna. Þannig
er gangur laxins í Atlantshafi í
sðaldráttum.
Hvernig stendur þá á því, að
laxinn leggur leið sína til sjávar,
og hversvegna gengur þá silung-
urinn, sem einnig hrygnir í ósöltu
vatni, ekki í sjó út?
Vísindamenn, sem hafa rann-
sakað laxgöngurnar nákvæm-
lega, álíta að þær stafi af breyt-
ingu á litaskipun í roði hans,
sem eigi sjer stað í lok annars
aldursársins.
Þetta er lífeðlisfræðileg breyting
sem hefir mjög víðtækar afleið-
ingar fyrir laxinn. Dökkleit litar-
efni eru í roðinu til verndar hin-
um ljósnæmu sellum, sem liggja
undir því. Þégar þessi dökku litar-
efni hverfa (á öðru ári), þá ertir
sól^rljósið ljósnæmu sellurnar, og
jafnvel venjulegt meðal-sólskin
verður laxinum alveg óbærilegt.
Hann grípur þá til þess ráðs að
færa sig smátt og smátt á meira
dýpi (önnur kenning segir, að sól-
skinið geri hann aflvana, og hann
berist með straumnum á haf út).
Þetta sama fyrirbrigði kemur fyr-
ir, þegar silungurinn leitar fæðu
sinnar á meira dýpi á heitum sól-
skinsdögum, annaðhvort árla
morguns eða síðla kvölds.
Þó er það auðsætt, að silungur-
inn er ekki eins bráðnæmur fyrir
þessum áhrifum eins og laxinn,
og hann getur auðsjáanlega leitað
á dýpið án þess að lenda á haf
út.
Það mætti svo að orði komast,
að þessar lífeðlisfræðilegu breyt-
ingar rækju laxinn til sjávar, þar
sem hann getur leitað skjóls fyr-
ir sólargeislunum í djúpum úthafs-
ins. Þar eyðir hann næstu þrem
til fjórum árum æfi sinnar.
★
En hversvegna sækir hann þá
aftur í ósalta vatnið ? Aftur eru
það lífeðlisfræðilegar breytingar,
sem eru að verki. Laxinn er orð-
inn Ityuþroska og af þ*im orsök-
um þarfnast hann meira súrefnis
en áður. Salta vatnið inniheldur
minna súrefni en ósalta vatnið og
þessvegna leitar laxinn vatnslinda
með meira súrefni, með öðrum orð
um fljótanna, þar sem súrefnis-
magnið er mjög mikið.
Hversvegna leitar hann einmitt
sama fljótsins, sem honum var
hrygnt í?
Jarðfræðin segir okkur, að
fljótin endi ekki við ströndina,
heldur megi rekja strauminn tölu-
verðan spöl út í hafið, en hann
verði þó altaf því saltari, þeim
mun lengri sem vegalengdin frá
ströndinni er. Það eru líkur til
þess, að laxinn fari aldrei mjög
langt frá árfarveginum, og fari
því aftur til sama fljótsins, sem
honum var hrygnt í. (Þó er það
ekki einhlítt, því að laxar hafa
fundist í mikilli fjarlægð frá
hrygningarstöðvum sínum.
Jafnframt kynþroska laxins fer
fram stöðvun á starfsemi melting-
arfæranna. Má vera að það sje
ein aðalástæðan til þess, að magar
veiddra laxa innihalda oft litla
sem enga fæðu. Öll þessi nei-
kvæða starfsemi í líkama laxins
stendur í sambandi við hinn vax-
andi kynþroska. Orka straumsins,
sem laxinn syndir upp á móti,
hefir róandi áhrif á þenslu þá í
líkama hans, sem hinar stöðugu
breytingar á innri starfsemi hans
orsaka. Því lengra, sem hann fer
móti straumnum, þeim mun meiri
orku neytir hann. Þetta eru senni-
legustu orsakir til hinnar undur-
samlegu göngu laxins.
Eflaust eru tnörg önnur atriði,
sem ber að taka til greina. En í
samræmi við hina vísindalegu
varkárni var hjer aðeins þeirra at-
riða getið, sem eru að einhverju
leyti á rökum bygð. Kjörorð vís-
indanna er: Meiri rannsóknir, en
engar tilgátur.