Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1945, Síða 6

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
JÓNAS HALLGRÍMSSON
Þú tók -Jónas sjer fyrir hendur
að safna til sögu og lýsingar ís-
lenskra eldfjalla Mun Það bæði hafa
verið vegna Islands lýsingarinnar,
og einnig ætlaði hann að gefa vit
sjerstaka bók um j>að efni, en mun
ekki hafa fengið útgefanda. Eld-
fjallaritgerð hans er um 100 Idað-
síður, og er þar miklu lætur nieð
efni farið en áður hafði gert verið
af þeim, er rituðu um íslensk eld-
fjöll. Ilefir hann sýnilega varið tiL
hennar mikilli vinnu, og var þetta
raunar eiua yfirlitsritið að gagni
um þetta efni, þangað til Þorvaldur
Thoroddsen gaf út eldfjallasögu
sína. Eu ritgerðin lá geymd og graf
in með öðrum handritum Jónasar,
svo að fræðimenn höfðu hennar
ekki not. Einnig hefir hann ritað
stutt yfirlit um landskjálfta
Áður hefir verið getið ritgerðar
Jónasar um útselinn, en ýmislegt
annað dýrafjræðilegs efnis er í rit-
um hans víða í dagbókum og at-
hugagreinum. Þar eru ýmsar mæl-
ingar á dýrum og auðsætt er að
bann hefir gert nokkrar líffræði-
legar athuganir, og varið til þess
alllmiklum tíma. Til Ilafnar sendi
hann beinagrindur, fuglahami ^>g
dýr í vínanda. En einkum hefir
þann þó fengist við rannsókn hrygg
dýranna.
YafaLaust hafa fuglarnir verið
sá flokkur dýra, sem honum var
hugleiknastur. Þegar snemma á
námsárum sínum flutti hann erindi
um fuglana á íslandi á fundi ts-
lendinga í Kaupmannahöfn, og var
það síðar prentað í Fjölni. Ári síð-
ar en hann flutti erindi þetta, eða
1836, bauð hann Bókmentafjelaginu
að semja fvrir það íslen.ska fugla-
fræði, en úr því varð ekki, og
Síðari grein
strandaði það á mótspyrnu Reykja-
víkurdeildarinnar, henni til lítillar
sæmdar. í Islandslýsingarbrotunum
er stutt yfirlit yfir íslenska fugla,
er það nokkru fyllra en hið fyrra
fuglatal hans. Alls er þar getið 101
tegundar fugla, er sjest hafi á Is-
landi, og sumum þeirra lýst að
nokkru.
í brotum þessum er einnig al-
mennur inngangur að spendýra-
fræði, og skrá um íslensk spendýr,
auk þess nokkuð um seli og hvali,.
sem þó mun þýtt að mestu.
Einnig hefir Jónas samið íslenskt
fiskatal og er þar getið 66 fiska-
tegunda, en nokkrar þeirra eru að
vísu tilbrigði af sömu tegund. Jó-
r.as sendi ýmsum mönnum spurning
ar um i'iska og fiskveiðar og hefir
vafalaust dregið saman allmikið
um ]>að efni, enda var ]>að eitt
þeirra viðfangsefna, sem hann eink-
um hafði ásett sjer að rnnnsaka.
Geta má þess í þessu sambandi, að
hann varð fyrstur náttúrufræðinga
til þess að veita blágómunni athygli
sem sjerstakri tegund, en Steen-
strup lýsti henni vísindalega. Þá
eru til eftir hann tvær skrár um
íslensk lindýr, og nokkrar smágrein
ir dýrafræðilegs efnis.
Grasafræðin er sú grein náttúru-
fræðinnar, sem Jónas hefir minst
sint. Má vera að rekja megi það
til þess, að grasafræðikennslan fór
fram í læknadeiid en ekki í heim-
spékideildinni, þar sem Jónas stund
aði nám. Vekur ]>að raunverulega
nokkra furðu, að skáldið, sem orti
um „smávini fagra“ skuli hafa veitt
gróðri landsins jafn LitLa athygli
og raun ber vitni um. Varla er hægt
að segja, að nokkurs staðar sje
minst á gróður í dagbókum hans,
liema skóg á tveimur eða þremur
stöðum. Ekki verður heldur sjeð,
að hann hafi safnað plöntum, og
getur hann þó mða um hluti þá
er hann safnaði. ITið eina, sem jeg
liefi tekið eftir í því efni, er að
Jiann í brjefinu fræga um alþing
segist hafa farið að safna mosum
fyrir Salomon Dreyer. Til er að
vísu íslenskt grasatal eftir Jónas,
er það aðeins upptalning á plönt-
um með laíneskum og íslenskum
heitum. Flest hinna íslensku nafna
finnast í eldri ritum svo sem grasa-
fræði Odds Hjaltalíns og Grasnytj-
um síra Björns Halldórssonar, en
nokkrar þeirra liygg jeg að Jónas
hafi sjálíur smíðað. Af ýmsu má
ráða það, að þekking hans á grasa-
fræði hefir verið takmörkuð. Á
einum stað kvartar hann um það í
brjefi, að sig skorti hjálpargögn
til að rannsaka gróður, og til er
brjef frá honum til Schous prófes-
sors, hins ágæta danska grasafræð-
ings, þar sem Jónas fer þess á leit,
að hann semji yfirlit um flóru Is-
lands handa Islands lýsingunni, og
bendir honum meðal annars á grasa-
söfn Steenstrups. Sennilegt er, að
hann hefði getið þess, ef hann hefði
sjálfur haft eitthvað 1 þá átt. Það
má því telja nokkurn veginn \dst,
að hann hefir lítið eða ekkert gert