Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.1945, Blaðsíða 8

LESBÓK MORQUNBIjAÐSINS
320
voru að verki, en sennilega er til
a nokkurri annari tungu.
Niðurlag.
.TÓNAS HALLGRIMSSON hefir
tui um heila öld verið ástsælasta
skáld þjóðarinnar og verður það
vonandi lengi enn. Skáldfrætrð hans
og skáldsnild hafa að nokkru lejti
skygt á störf lians sem náttúrufræð-
ings. Enda er það mála sannast, að
afrek hans á þessum tveimur svið-
um eru harla ólík. Þótt skáldskap-
ur hans sje ekki mikill að vöxtum,
er þar margt fullkominna listaverka
en alt sem hann hefir unnið fyrir
náttúrufræðina er í brotum, og þau
brot hafa ekki einu sinni verið'
kunn nema örfáum mönnum fram
til hinna síðustu ára. Það má segja,
að ótal ill rök hafi lagst þar á eitt
með að láta sem minst verða úr
náttúrufræðistarfi hans. og fela það
gleymskunni. Má þar fyrst nefna,
að honum entist ekki aldur til að
Ijúka þar nokkru heilu verki, er
Iheitið gæti. Ilafa æfisöguritarar
hans brugðið honum um óstaðfestu
og stefnuleysi í þessum efnum, og
jafnvel leti. Þorvaldur Thoroddsen,
sem annars ritar af skilningi um
rannsóknarstörf Jónasar, talar um
hviklyndi hans í þessum efnum,
sem eins og hann segir, ,.hefir lík-
lega meðfram stafað af líkamlegum
lasleika, en annars hefir það verið
talið þjóðareinkenni íslenskt, að á-
formin í fyrstu eru stór og glæsi-
leg, en framkvæmdin minni þegar
á á að herða“. Og Hannes Hafstein
segir að „skálddísin hafi verið orð-
in afbrýðissöm" og því hafi honum
orðið svo lítið úr verki á öðrum
sviðum.
Það er að vísu satt, að áform Jó-
nasar era stór, en afköstin ekki að
sania skapi. En ástæður liggja til
als. Fyrsta rannsóknarferð hans
sýndi ljóslega, að hann gat verið
nfkastamaður. I trausti þeirrar
reynslu, sem hann hafði fengið í
}>ví ferðalagi gerir hann tillögur um
Islands lýsinguna, svo stóra og full-
komna, að oss undrar sá stórhugur
jafnvel nú, og hann tekst á hend-
ur að vinna meginhluta verkiins.
Byrjunin lítur vel út, en ]>á byrja
tálmanirnar.
Fyrst er þá að geta þess, að
ferðastyrkur sá, er honum var í
tje látinn, var lengstum af svo skorn
um skamti, að hann gat ekki hagað
ferðunum eins og hann lielst kaus,
heldur varð að velja sjer þær leið-
ir, sem ódýrastar urðu. Ekki er
þó víst, að þetta hefði valdið svo
miklu tjóni en þá bættist enn al-
A-arlegri tálmun í hópinn, og það var
heilsuleysið. Eftir fyrsta ferðalagið,
liggur hann milli heims og heljar
mikinn hluta vetrarins, og upp frá
því gengur hann aldrei heill til1
skógar. Það er því ekki að undra'
|)ótt ferðalögin komi honuin ekki
að því gagni, sem annars hefði
oi'ðið. Og raunar gegnir ]>að furðu.
þve víða hann fór og hve miklu
Iiann kom í verk 3 síðustu sumur-
in, er hann dvaldist hjer heima þar
sem hann átti í þrotlausu stríði við
fjárskort, veikindi og skilningsleysi,
eða jafnvel andúð samtíðarmanna
sinna.
Þegar til Ilafnar kom, tók litlu
betra við. Fje það, sem Bókmenta-
fjelagið gat látið honum í tje, til
þess að semja fvrir íslands lýsing-
una, var alsendis ónógt, til þess að
hann gæti lifað af því sómasamlegu
lífi. Einnig mun hann að ýmsu leyti*
hafa verið vonsvikin yfir árangri
ferðanna, þótt hann að vísu beri
sig allvel yfir honum í brjefi til
rentukammersins, þar sem hann
segir meðal annars: ,,Á ferðum þess-
um hefir margt nýtt verið uppgötv-
að í dýrafræði, jarðfræði, steina-
fræði og fornfræði. Skorið hefir
verið úr ýmsum vafaatriðum, og
margar skekkjur, sem birst hafa 1
bókum, verður nú að minni hyggju
hægt að leiðrjetta". Þetta er að
vísu alt rjett og hófsamlega orðað.
En alt um það mun innra með hon-
um hafa tekið að þróast sú til finn-
ing, að viðfangsefnið, íslands lýs-
ingin, væri að vaxa honum yfir
höfuð. Þetta kemur fram í brjefl
hans til Páls Melsteðs, er hann seg-
ir: „Það vantar ekki mikið á, að
jeg liafi reist mjer hurðarás um
öxl, því að verkið er sjált't mikið,
og undirbúningurinn því meiri. —■
Lakast af öllu er, að fjelagið getur
ekki boðið mjer neitt viðunanlegt
hónorar, því mjer er ómögulegt að
vinna peningalaus. Sæi jeg því nokk
urn kost á, eða rjettara sagt sæi
jeg nokkurn annan færan um að
taka við því starfi seldi jeg mjer
það af höndum“.
Enn bættist það við, að ekkert
varð úr því, að hann og Steenstrup
fengju samið ferðabók sína um Is-
land. En það rit átti vitanlega að
verða undirstaðan að Islands lýs-
ingunni, og hefði Jónasi verið ó-
metanlegur styrkur að þekkingu
og skarpskygni Steenstrups. Dvald-
ist Jónas hjá Steenstrup nærri heilt
ár i Sórey, þar sem þeir unnu að
undirbúningi þessa verks, sem al-
drei var unnið til fulls, en þá var
Steenstrup kvaddur til annara starfa
og fór hann úr landi, og kom ekki
aftur fyr en að Jónasi látnum. Það
er enginn vafi á, að Jónas hefir
hugsað sjer að taka þá fvrst til
við Islands lýsinguna er lokið væri
ferðabókinni.
Þegar svo heilsubrestur bættist
ofan á, er það augljóst, að það er
margt, sem legst á eitt um að tálma
því, að honum verði nokkuð veru-
legt úr verki þau þrjú ár, sem hann
hafði til að vinna úr rannsóknum,
sínum, þótt ekki sje gripið til þeirr-
ar skýringar, að um hviklyndi hafi
verið að i*æða, eða að hugut* hans
hafi verið tekinn að hneigjast frá
náttúruvísindunum. En þetta alt
verða menn að hafa í hyggju, þeg-
Framli. á bls. 328.