Lesbók Morgunblaðsins - 09.12.1945, Blaðsíða 14

ClG ' ' ' " ~ LESBÖK MORGUNBLAÐSINS "
— Minning Skúla Fógeta
Framh. af bls. 609
yrði feld niður. Að öðrum kosti
haíði fjelagið í hótunum, með að
segja versluninni lausri. En stjórn-
inni fanst ekki frammistaða þess
hafa verið á þann veg, að það verð
skuldaði atikin fríðindi.
Einnig hafði fjelagið farið fram
á að nokkur hækkun yrði leyfð, á
aðfluttri vöru. Ritaði Skúli í til-
efni af því brjef til Thodal stift-
amtmanns, og lagði eindregið gegn
hækkun: --------„Engum er kunn-
ugra en mjer um íslenska verslun-
arhætti“, segir hann, enda hafi
verslunarmálið verið aðalviðfangs-
efni sitt í 50 ár. „Allt frá þeim
tíma^ er mjer veittist sú „virðing“
og „ánægja!“, að vera búðarstrák-
ur á Húsavík' ‘. Telur hann enn sem
fyr, að einasta framfaraleiðin sje
að íslendingar sjálfir eignist hlut-
deild í versluninni.
Um þessar mundir, var hinn á-
gæti maðnr Jón Eiríksson, sem
Skúli 'kallaði „blóm Islendinga",
stöðugt að vaxa að áhrifum og em-
bættisframa, þó að ekki sæktist
hann sjálfur eftir því. Vítti hann
framferði verslunarfjelagsins mjög
þunglega, og lagði eindregið til, að
gengið yrði að boði þess, um að
hætta íslends-versluninni: „Þó
ekki í þeim tilgangi að selja öðru
fjelagi verslunina á leigu, heldur
til þess að reyna að koma betra
skipulagi á Islands-verslunina, og
rýma sem mest um verslunarbönd-
in“. Segir Jón.
Þarf eigi að orðlengja um það,
að „Almenna verslunarfjelagið"
vav leyst frá samningi sínum, um
Islands-verslun, en konuugsverslun
kom að nýju, árið 1774. Áttu þeir
Skúli og Jón Eiríksson happa-
drýgstan þátt í því, að landsmenn
losnuðu við- hina óhægu viðskipta-
kjör verslunarfjelagsins.
Breyting sú er varð á verslunar-
högum þjóðarinnar, er konungs-
verslunin hófst að nýju, var lands-
mönnum harla kærkomin. Var nú
mikil áhersla lögð á að nægar
byrgðir af óskemdri vöru, væri
flutt til landsins, enda heyrðu þau
mál undir Jón Eirxksson. En svo
fór sem fyr, að ekki þótti konurfgs
verslunin gefa mikinn arð, og urðu
þau málalok eftir miklar bollalegg-
ingar og nefndaskipanir, að hún
var lögð niður árið 1787.
m
Verslunin gefin frjáls. .
Um þetta leyti, var ungur mað-
ur, Eggerts barón, mjög „hækkandi
stjarna“ í dönskum stjórnmálum.
Var hann frá Holsetalandi, og vafa
lítið af íslensku bergi brotinn aft-
ur í ættir, því að börn Jón Eggerts
sonar, lögmanns Hannessonar, hirð-
stjóra, er settist að í Ilamborg,
komust til mikilla mannvirðinga
þar, og tóku sjer ættarnafnið
„Eggerts“. Enginn vafi er á því,
að þeir Skúli og Eggerts barón,
Jiafa verið kunnugir, þar eð þeir
‘áttu svo mikla málefnalega sam-
leið, og kynti Eggerts sjer af mikl-
um dugnaði, allt það er hann komst
yfir, um Island. Árið 1786 kom út
eftir hann, fyrsta bindi af uiiklu
ritverki, sem átti að verða, en mað-
urinn var ærið önnum kafinn, svo
að honum gafst ekki tóm til að
láta framhaldið koma. Heitir ritið:
„Physikalische und statistische Be-
schreibung von lsland“. — „Eftir
trúverðugum heimildum og síðustu
frásögrrtn“. — Eggerts var maður
frjálslyndur og einarður talsmað-
ur fríverslunar, og þótti honum
jafnvel Jón Eiríksson vera full var-
færinn í þeim efnum. Enda ritaði
Jiann svo uin einokunar verslun-
ina: „Það mun óhætt að segja, að
þeim, óvætti, einokunar-versluninni,
hafi verið fórnað mörgum þúsuud-
um manna, sem hungurmorða hafa
órðið“.
Var þessu mikla hugarefni Skúla
því eigi lítill liðstyrkur að þessum
áhugasama áhrifamanni. Mun Egg-
crts að mestu hafa samið frí-versl-
unar tilskipunina, frá 13. júní 1787.
Upp lir þessu voru og leyfar
„innrjettinganna“ seldar. Höfðu
þær þrátt fyrir allt, reynst furðu
lífseigar, veitt mörg hundruð
manns atvinnu, frá því þær voru
stofnsettar og rnyndað hinn fyrsta
vísir Reykjavíkur-kaupstaðar. —
Var með þessu loþið þeiin þætti
sögu vorrar, sem einkum hafði mót-
ast af einokunar áþjáninni í 185
löng ár. — Mun óhætt að fullyrða,
að þær þjóðir eru ekki margar, sein
prðið hafði að þola þyngri og raun-
legri búsifjar en okkar kæra ís-
lenska þjóð. Illýtur því að vekja
undrun og aðdáun, að hún skuli
saint, hafa getað varðveitt vænleik
sinn og manndóm frá glötun.
Enginn einn maður átti meiri
þátt í lausn verslunarmálsins, en
Bkúli fógeti; gerði þó gæfumun-
inn, að ekki var tekið nægilega
inikið tillit til röksemda hans og
ályktana. — Mannsins, sem hafði
gjörhugsað þessi mál og borið uppi
meigin þunga átakanna um ára-
tuga bil.
Búnaðar- og heimilishættir
hjá Skúla.
llingað til liefur einkum verið
rætt úm afskifti Skúla fógeta, af
iönaðar- og verslunarmálum lands-
ins. Er þó margt annað um mann-
inn að segja. — Er Skúli tók sjer
búsetu í Viðey, var alt þar í stök-
ustu niöurníðslu, eyjan hafði um
langa hríð, verið notuð spm „sel“
frá kóngsgarðinum Bessastöðum', og
.ekkert um það hirt þótt jörðin