Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1949, Blaðsíða 2

46
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
2.
Hvenær fór sjórinn að brjóta
Álftanes, og yfirleitt suður- og suð
vesturströnd landsins? Um það ma
gera skynsamlegar getgátur, en þaö
er of fjarri því sem þessari grein
er ætlað, sem er eingöngu um Álfta
nes, og því sleppt að sinni.
Af jarðabók Árna Magnússonar
og Páls Vídalíns, er þeir tóku sam-
an fyrir nær hálfri þriðju öld. ma
sjá, að sjór brýtur þá margar jarð-
ir á Álftanesi. Hafa sumir viljað
ætla, að landbrot, sem þar er talað
um, af völdum sjávar, væri aðal-
lega barlómur fátæks almennings,
sem óttaðist að þessi nýbreytni, að
skrifa upp kosti bújarða, væri fyr-
irboði nýrra skatta eða álagna. En
að svo er ekki, má meðal annars
sjá á því, að í lýsingu Gullbringu-
og Kjósarsýslu, er Skúli Magnús-
son fógeti ritaði um 80 árum síðar
(1784), segir svo, að tún á Álfta-
nesi hafi þá á undanförnum árum
minkað verulega af sjávargangi.
Ennfremur segir sjera Árni Helga-
son í sóknarlýsingu sinni, um 60
árum á eftir Skúla, að á Álftanesi
sje sjórinn smátt og smátt og þoka
sjer á landið, og nuddi af túnum og
bökkum meira eða minna á hverju
ári, og að allar jarðir, sem tún eigi
að sjó, verði að kalla árlega fvrir
skemdum á þeim, af sjávaigangi.
Loks er að geta þess, að enn á vor-
um dögum er sjórinn allaf að þoka
sjer nær nesinu, sumpart á sömu
stöðum og getið er um í Jarðabók,
en að öðru leyti á næstu grösuni.
En snúum okkur nú að því. et-
Jarðabók segír utn Álftanes 1703.
Mölshús: sjávargangur grandar tún
inu á tvo vegu. Skógtjörn: sjórinn
brýtur engi, og fer það ár eftir ár
í vöxt. Brekka: sjór spillir túninu
og gerir usla á hjáleigunni Sval-
barðt Deild: sjávargangur þar svo
líiikill, að v&tíh ér óhaett iiióunum
t í C-Vi ^ f-TÍr* - fonfl rjC ftyfi
þrisvar orðiö aö "flýja bæitin (er
síðar mun hafa verið fluttur).
Kasthús: sjórinn skemmir. Breiða-
bólsstaður: sjórinn brýtur af land-
inu. Akrakot: túnskemdir af sjó.
Bessastaðir: Lambhúsatjörn, sem
gengur úr Skerjafirði, brýtur land-
ið að sunnanverðu, en flæðiskurðir
úr Bessastaðatjörn brjóta hag-
lendið að norðan.
3.
Til útsuðurs frá Álftanesl geng-
ur lítill skagi, og er það alt sem
eftir er af jörðinni Hlið, sem áð-
ur var víðlend og blómleg. En nu
er hún ekki nema 4 til 5 hundruð
stikur á lengd, og 2—3 hundruð
stikur þar sem hún er breiðust.
Um Hlið segir Jarðabók að tún
brjóti þar sífelt meir af sjávar-
gangi, og að hið sama sje að segja
um hjáleigur jarðarinnar. En þeg-
ar Jarðabók er rituð (1703), gekk
nes eitt til vesturs eða suðvéstur
frá Hliði, og hjet það Melshöfði.
Voru þar þrjú hús og áttu þrenn
lijón þar heima, alls 11 manns.
Þarna voru líka sjóbúðir Bessa-
staðamanna, og höfðust við þarna
stundum 30 vermenn er rjeru á kon
ungsútvegi, því of langt þótti aö
'róa frá Bessastöðum, (innan úr
Skerjafirði og kringum Álftanes).
Melshöfði er nú gersamlega horf-
inn í sæ, en á herforingjaráðs-landa
brjeíinu, er gerl var eftir mæling-
um er gerðar voru 1908, er sýndur
mjór tangi, er gekk til suðurs, og
framundan lionuni, nokkuð til vest
ms, liólmi. Voru tanginn og liólm-
inn að samanlögðu mihst 300 stik-
ur, og liafa ef lil vill veriö siðustu
leifar af austurbrún Melshöfða.
Tanginn og hólnrinn eru nú horí-
in, en eru þó sýnd enn á nýjustu
landabrjeíum.
Björn í Grafarholti (sjá Náttúru
fræðinginn 1947 bls. 68), íiefur eft-
n Ólafi i Gestliúsum, sem nú er
11 jz-r f-ri v r»se.> t’htrti
mannsoldrum hafi langafi hans,
Jörundur á Hliði, gefið hreppnum
landsskika, er var tveggja kúa gras.
Mikill hluti þessa lands er nú brot-
inn af og horfinn í sæ.
Laug var í fjörunni austur af
Hliði, og lýsir sjera Árni Hclgason
henni þannig, fyrir hundrað árum,
að hún sje í skeri, er verði þurt
um stórstraumsfjöru og sjáist þá
reykurinn úr henni. Kunnugir
menn á Álftanesi segja, að ekki
hafi fjarað svo langt út í 30 til 40
ár, því ekki hafi reykur sjest úr
lauginni í meira en mannsaldur, og
muni hún komin undir sjó fyrir
Jullt og allt.
Jörðin Bakkakot, er upprunalega
var sjóbúð, en fyrst bygð nálægt
1660, var farin að skemmast af sjáv
argangi 1703. Um 1890 var Bakka-
kotsbærinn ekki nema 6—8 stikur
frá sjávarbakkanum, (Björn í Graf-
arholti), en 25—30 árum síðar var
túnið, er hafði gefið af sjer 25—30
hesta alt komið í sand og möl, er
sjórinn liafði kastað upp. Og sama
var um mikinn hluta af engjun-
um að segja. Tvær djúpar tjarnir,
cr þarna voru, hafði einnig fylt, og
voi'u horfnar undir möl og sand.
Kálgarður var ofan við bæinn. en
nú fellur sjór í hverju stórstraums-
flóði yfir þar, sem bærinn og kál-
garðurinn voru. Á síðastliðnum
þrem árum liefur tekið þarna frutn
an af ströndinni 20 lil 30 stika
breiða ræmú og mcst þar, sém
Bakkakot var áður.
Önnur jörð, sem hörfin er, er
Báruseyri, sem \ ar norðan á nés-
rnu, nálægt Akrakoti Segir Jarða-
bók (1703), að tún brjóti sjór þar
á tvp vegu. En sjera Árni Heíga-
son segir (1840) að bæjarhúsin
hafi tvjvegis verið færð frá sjó. og
fóðri jörð þessi (Báruseyri) nú aö-
eins eina kú, en hafi áður verið
24 hundraða jörð. Geta má þess
hjer, að bæjarhus margra jarða á
Alf+arttioí tiaf a r criA flnff oio,
sym oft, en sum langt, t. d. Svið-