Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1949, Blaðsíða 6

378
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8KYIM VILLIiR
HEIMURINN umhverfis oss, nált-
úran, birtist oss með hjálp skyn-
færamia. Vjer sjáum sólina, stjörn-
urnar, fjöllin, dýrin og aðra menn
með uugunum, sem eru eins og
myndavjeL Mynd af því, sem við
oss bUair, kemur fram á sjón-
himnunni og berst með sjóntaug-
inni til heilans. Það er þess vegna
ekki augað sem sjer, heldur heil-
inn.
Nú er ))að ekki altaf að fram
kemur raunveruleg mynd af því
sem fyrir augun ber. Sumir menn
sjá aðra liti en fjöldinn. Þeir eru
kallaðir litbhndir. Þegar vjer því
tölum um rautt blóm eða grænan
völl, þá er það undirskilið, að þann-
ig sjer ijöldinn það.
En pað eru til margs konar aðr-
ar missýniijgar. Stafur, sem stend-
ur í vatrii, sýriist brotinn. Hvítar
mynd'r sýnast stærri en svartar.
Misjafnlega dregnar línur virðast
mislangar, þótt þær sjeu jaftiar
o. s. frv.
Snerting er ekki heldur ábvggi-
leg. Ef vjer glennum sundur visi-
fingur og löngutöng og látum kúlu
renna milli þeirra, virðist oss kúl-
urnar vera tvær.
Heyrhin er Hka mismunandi hjá
mönnum, þanriig, að þeir heyra
ekki hið sama. Músikalskir menn
finna undir eins ef nóta er fölsk,
og þeir finna samhljóm, þar sem
aðrir riéyra ékki neitt nema há-
vaða.
Engin leið er til þess að gera
samanburð á því bragði, sem menn
finna.
Öllum finst oss, hvort sem vjer
stöndum á norðurpólnuiri, suður-
pólnum eða miðjarðarlínunni, að
höfuðið viti upp. Sumir hafa jafn-
vel ekki gert sjer grein fyrir því
enn, að jörðin er hnöttur.
Vjer getum því ekki verið vissir
um að hlutirnir sjeu í raun og veru
eins o * oss virðast þeir vera. At-
hvgli og þekking verða þvi að full-
komna þá mynd, scm kemur fram
í heila vorum frá skynfærunum,
svo að hún sje í samræmi við raun
vcruleikann. Þetta verðum vjer að
hafa í huga þegar vjer reynum að
gera nss grein fyrir umheimin-
um.
Margir menn vaða í þeirri villu
að rökvís ályktun og þá umfram
allt stærðfræðileg ályktun, sje ó-
hrekjandi. En svo er ekki Vjer
verðum að gjalda varhug við álvkt-
unum manna, í fyrsta lagi vegna
þess, að um skynvillu getur verið
að ræða. og i öðru lagi vegna þess
að þær eru oft bygðar á almennu
hyggjuvili.
En almennu hugviti er ekki
treystandi. Það heldur því t. d.
fram, að tveir lóðrjettir staurar
standi beint upp á endann. En það
er alrangt, því að þeir stefna báð-
ir að miðju jarðar og mundu því
mætast þar ef hægt væri að reka
þá svo langt niður. Alment hyggju
vit segir oss líka að hreyfing geti
farið í beina línu, en það sjáum
vjer að er alrangt ef vjer athug-
um það að jörðin snýst um möndul
sinn og einnig umhverfis sólina, og
að alt sólhverfið er á hreyfingu í
áttina að Herkules stjörnumerki.
Því er það, að byssukúla eða flug-
vjel, sem fer lárjett yfir jörðina
langan veg, myndar feril, sem mest
líkist tappatogara með tilliti til
næstu stjörnu. Alment hyggjuvit
segir oss að eggin á rakvjelarblað-
inu sje þráðbein lína, en ef vjer
litum á hana í stækkunargleri, þá
er hún eins og hlykkjótt stryk. Al-
ment hyggjuvit segir oss, að stál
sje traust. X-geislar sýna oss að það
er eins og svampur og nýjustu
kenningar í eðlisfræði segja oss að
það sje samsett úr triljónum einda-
hverfa, sem eru á fljúgandi ferð.
og ekkert samband sje þeirra í
milli.
Þess vegna, ef byrjunin, undir-
staðan, er röng, þá hlýtur ályktun-
in líka að vera röng.
Visindi mannkynsins eru bygð á
eðlisfræðilegri rannsókn á fvrir-
brigðum. Vjer reynum að tengja
þau saman með lögmálum, eftir
eðli og ásigkomulagi. En þessi fyr-
irbrigði, sem slík, eru aðeins til í
hugum vorum. Hvert þeirra hefir
utanaðkomandi orsök og vjer get-
um ekki sannað að neitt samband
sje milli orsakarinnar og fyrirbær-
isins, sem vjer sjálfir myndum í
huga vorum.
Vjer nefnum hjer orsök. Það er
eilt af þeim orðum, sem hvert
mannsbarn þykist skilja. En það er
nú mjög vafasamt og satt að segja
er afar erfitt að skýra það Fljótt
á litið er orsök til alls, stundum
margar orsakir. Vjer skulum taka
dæmi af fallbýssuskoti. Hvort eig-
um vjer þá að segja, að orsök þess
að skotið hleypur af, sje kveikjan
eða hönd mannsins, sem kveikj-
unni stjórnar?l Eða er tundrið or-
sökin? Ef mannshöndin hefði ekki
kpmið nærri, hefði tundrið getað
legið óvirkt um aldir. En nú hefði
mannshönd ekki þurft að koma
þarna að. í tundrinu hefði getað
kviknað á annan hátt. Ekki hefði
þurft nema lítinn geisla til þess og
þessi geisli hefði getað verið sótt-
ur til einhverrar stjörnu með hjálp
brenniglers. Sýningin í Chicago
árið 1933 var öll upplýst þannig, að
lítill geisli, sem stjarnan Arcturus
hafði sent frá sjer fyrir 40 árum,
var látinn opna fyrir rafmagninu.
Hefði sá geisU verið notaður til
þess að hleypa af fallbyssuskotinu,
þá mundi mönnum virðast fjar-