Lesbók Morgunblaðsins - 26.03.1950, Síða 6

173
LESBOK MORGUNBLAÐSUNS
Sigurður Daðason:
FINGRARÍM
í LESBÓK Morgunblaðsins 29.
jan. 1950 er greinarkorn, þar sem
gefin er skýring á því hversvegna
hin alkunna rímvísa „Þá þorra-
tunglið tínætt er“ o. s. frv. hafi
ekki fullt gildi lengur.
„Skýringin á því“, segir þar, „að
þessi ágæta vísa bregst að þessu
sinni, mun vera sú, að bæði hún,
og ýmsar aðrar rímvísur voru mið-
aðar við tímatalið fram að síðustu
aldamótum eða til ársins 1900.
Hlaupár er 4. hvert ár og árið
1900 hefði átt að vera hlaupár,
en var ekki og við það raskast
gildi hinna gömlu rímvísna".
Jeg hygg að þessi „skýring" sje
vafasöm og ófullnægjandi, og þó
að jeg telji mig ekki færan um
að unfibæta það, enda á almennmg-
ur ekki góðan aðgang að fræðslu-
ritum um þau efni, þá vil jeg leyfa
mjer að ræða nokkuð um þær
reglur sem leiðarvísar um fingra-
rím hafa talið gildandi og breyt-
ingar þær sem virðast hafa verið
gerðar þar um, samkvæmt alman-
ökum.
Einnig mun jeg vekja athygli á
nokkrum breytingum, sem orðið
hafa viðkomandi almanökum, þótt
máske komi ekki fingrarími bein-
línis við, með þeirri ósk að ein-
hverjir gefi skýringar um þetta al-
menningi til fróðleiks og skemmt-
unar.
Nú er það ekki rjett sem fyr-
nefnd grein segir, að hlaupár
hefði átt að vera árið 1900, því
að það er viðtekin regla að sleppa
hlaupárum um þrenn aldamót af
hverjum fernum, og mun það hafa
verið gert um síðustu þrenn alda-
mót, og munu þó umræddar vísur
hafa verið í fullu gildi alla síðast
liðna öld að minnsta kosti.
Skakki vegna tunglfyllingar.
Á vissum árum þegar svo stend-
ur á að tunglfylling páskatunglsins
er talin vera á sunnudegi, sam-
kvæmt reglum um fingrarím, sýn-
ist geta komið rugl í rímið þannig,
að páskadagur verði annar eftir
almanaki heldur en fingrarímið
gerir ráð fyrir. Svo er þá auðvitað
um leið um hvítasunnu, níuvikna-
föstu og aðra þá daga sem miðast
þannig við páskana, að samskon-
ar tilfærsla verður á þeim.
Þetta kom þó ekki fyrir á síðast-
liðinni öld og e. t. v. ekki áður.
Sú regla, sem talið er að ákveð-
in hafi verið um páskakomu „í guðs
og manna lögum“ er „að fyrsti
páskadagur skuli jafnan vera fyrsta
sunnudag eftir fyrstu tunglfyll-
ingu eftir vorjafndægur".
Þetta hefir verið framkvæmt svo
samkvæmt almanökum frá 1800—
1900, og að líkum áður, og sam-
kvæmt fingrarími Jóns biskups
Árnasonar o. fl., að þegar tungl-
fyllingin var á sunnudegi þá var
páskadagurinn hafður þann sama
deg.
Þessi regla virðist mjer hafa ver-
ið brotin árið 1930 og aftur í ár
1950. Eftir þeirri reglu hefði páska-
dagur 1930 átt að vera 13. apríl,
en var í almanaki 20. apríl og 1950
verður páskadagur 9. apríl, en eft-
ir eldri reglunni hefði hann orð-
ið 2. apríl, tunglfyllingardaginn.
Þessi vikumunur gerir það að
verkum að frá næsta sunnudegi eft-
ir að þorratunglið er tínætt, og til
páska verða 10 vikur.
Þrisvar á þessari öld, sem yfir
stendur, 1902, 1906 og 1926 hefir
það komið fyrir að tunglfylling
páskatunglsins hefir orðið á mánu-
degi þegar fingrarímsreglan gerði
ráð fyrir að hún yrði á sunnudegi.
Nú er fingrarímsreikningurinn,
að vonum, ekki eins nákvæmur og
„stjörnufræðilegur" reikningur
sem tunglkomur og tunglfylling o.
fl. er reiknað eftir upp á mínútu.
Reikningur eftir fingrarími seg-
ir ekki um það, hvort tunglkoma
eða tunglfylling verði seint eða
snemma dagsins, og þarf því ekki
að muna nema nokkrum mínútum
til þess að almanakið hafi það ann-
an dag heldur en reglur fingra-
rímsins ákveða.
Jeg hef borið fyrnefnda rím-
vísu saman við þessi ár, 1902,
1906 og 1926, og virðist mjer að
það geti staðist, að hún eigi við
árin 1902 og 1926. Þá var þorra-
tunglið tínætt á sunnudegi og frá
næsta sunnudegi þar á eftir voru
níu vikur til páska. En við árið
1906 á hún ekki fremur en árin
1930 og 1950.
En um þessi 5 ár er það sam-
eiginlegt að þau hafa haft páska-
viku seinna samkv. almanökum en
Siffurður Daðason.