Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1951, Blaðsíða 2

46
—*r~Er
LESBÓK MORGUNBIíAÐSINS
konungur eigandi jarðarinnar. Nið-
urlægingarsagan er löng og ömur-
leg. Og þegar konungur gefur svo
verksmiðjunum heimajörðina, þá
er það ekki annað en kvosin, þar
sem Miðbærinn stendur nú.
REYKJAVÍK var þá jörð i Sel-
tjarnarneshreppi. En árið 1803 er
hún gerð að sjerstöku lögsagnar-
umdæmi og fær sjerstakan bæar-
fógeta. Lögsagnarumdæmið var
miklu stærra en verslunarlóðin,
því að innan þess voru Þingholt,
Stöðlakot, Skálholtskot, Melshús,
Melkot, Götuhús og Grjótaþorpið,
og brátt bættist Landakot við.
Þrátt fyrir þetta helst enn sam-
bandið við Seltjarnames að nokkru
leyti, því að fátækramálin voru
sameiginleg og voru til þess alveg
sjerstakar ástæður.
Þegar eftir að verksmiðjurnar
voru reistar hjer, og þó einkum
eftir að verslunin var gefin frjáls
og Reykjavík fekk kaupstaðar rjett
indi, fór fólk að flykkjast þangað
í atvinnuleit og margir settust þar
að og komu sjer upp tómthúsbýl-
um, eða hinum svonefndu kotum.
Margt af þessu fólki var blásnautt
og upp á aðra komið hvenær sem
versnaði í ári. Jukust því sveitar-
þvngsli óðum af þessum sökum.
Kotin voru ekki öll innan lögsagn-
arumdæmis Reykiavíkur, því að
mörg höfðu verið reist í löndum
Hlíðarhúss, Sels og Arnarhóls, en
þær jarðir voru í Seltjarnarnes-
hreppi. Þeir, sem í þessum kotum
bjuggu, höfðu aðalatvinnu sína hjá
kaupfnönnum bæarins, og það var
sú atvinnuvon, sem hafði dregið þá
hingað. En þegar nú þessir menn
gátu ekki sjeð fyrir sjer og sínum
og urðu bónbjargarmenn, þótti það
ekki sanngjarnt, að Seltjarnarnes-
hreppur kostaði framfærslu þeirra.
M'ir.di það hafa orðið honum of-
raur. fjárhagsíega, ef hartn hefði
oröiö að sjtj þesau -bjtqrgþrota
fólki farborða. Þótti því sann-
gjarnt að Reykjavík tæki þátt í
framfærslu þess, þar sem hún naut
vinnukrafta þess.
Þessi var megin ástæðan til þess
að bær og hreppur höfðu sameig-
inlegt fátækraframfæri um langt
skeið.
Það er dálítið einkennilegt, að
vaxandi bygð varð upphaflega til
þess að þröngva svo kosti Reykja-
víkur, að höfuðbólið varð að kot-
jörð. Og nú þegar Reykjavík er orð-
in sjerstakt lögsagnar umdæmi, þá
er það vaxandi bygð, sem þröngv-
ar enn kosti hennar. Óáran og fisk-
leysi hjálpaði þar einnig til. Og
árið 1806, eða þremur árum eftir
að bærinn var gerður að sjerstöku
lögsagnarumdsémi, er ástandinu
hjer lýst á þennan hátt:
„Fjöldi tómthúsmanna er hjer
allrar bjargar laus, jafnvel bændur
og það ekki einn, heldur allur
fjöldi, sem við vissum að fyrir fá-
um árum voru velmegandi og áttu
drjúga peninga fyrirliggjandi, eru
nú ekki alleina fjelausir, heldur
komnir í stórskuldir. Verslun öll
hin versta. Kaupmenn neita um
lán og halda vörum sínum dýrum,
sjer í lagi móti peningum, sem þeir
nú hafa sett niður um 10—20%
móti sveitar og sjávarvörum“ .
Þá voru innan lögsagnar um-
dæmisins 446 íbúar, þar af ekki
nema 134 vinnufærir menn. Þótti
forráðamönnum nú þungiega
horfa og var gripið til þess ráðs,
sem enn þykir hið mesta þjóðráð
á ýmsum stöðum, að reyna að hefta
aðflutning fólks, og þá einnig að
koma þurfamönnum af höndum
sjer. Finnur Magnússon var þenn-
an vetur settur bæarfógeti í stað
Frydensberg, sem var ytra. Hann
gaf út auglýsingu í mars og var
hún kynt almenningi með því að
lesa hana í þrjedikúnaísfóli Hrkj-
unnár. Þar er öllu útánveitarfólki
4 kaupstáðmun og tiliieyráödi kot-
um“ skipað að hafa sig á burt fyr-
ir fardaga, ef það geti ekki sann-
að að það sje sjálfbjarga. Enn-
fremur er öllum húsráðendum í
kaupstaðnum og kotunum strang-
lega bannað að hýsa utansveitar-
fólk, nena með samþykki bæar-
fógeta. A.fleiðingin af þessu varð
sú, að á næstu tveimur árum fækk-
aði fólki hjer um 90 manns, eða
rúmlega 20 af hundraði. En þrátt
fyrir það jukust sveitarþyngsli
meira en um helming.
UM ÞESSAR mundir var það að
Gunnlaugur Briem sýslumaður
kom frarn með þá uppástungu að
leggja Seltjarnarneshrepp undir
Reykjavík. Vildi hann að embætt-
ismenn fengi jarðirnar á Seltjarn-
arnesi til afnota, svo að þeir gæli
haft þar búskap og framleitt land-
búnaðarafurðir. Jafnfrámt yrði þá
lokið allri óánægju út af fátækra-
málunum. En þeir Frydensberg
bæarfógeti og Trampe stiptamt-
maður snerust báðir öndverðir
gegn þessari tillögu. Trampe var
algjörlega mótfallinn því að em-
bættismenn fengi bújarðir, en
Frydensberg óttaðist að sveitar-
þyngsli mundu mjög aukast. Er
Hklegt að hann hafi þá borið fyrir
brjósti hag hinna dönsku kaup-
manna, því að þeir voru altaf að
rífast út af því að þurfalingar
settust hjer að. Er álit Frydens-
berg mjög í samræmi við álit
kaupmannanna, að til Reykjavíkur
og Seltjarnarness flykkist allskon-
ar hrakmenní (Uuskud) þegar vel
fiskasl, hlaði þar niður börnum,
og þar sem fæðingarhreppur haíi
framfærslu skyldu, þá sitji hrepp-
urinn og bærinn uppi með það alt
þegar harðnaði í ári.
Tveimur árum seinna hófst ó-
friðurinn milli Dana og. Englend-
mga og var þá alt á hverfandi
hveli hjer og menh höfðu um apn-
að að hugóa ec ahka ^mámun. sem