Lesbók Morgunblaðsins - 07.12.1952, Blaðsíða 10
622 r LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ur gátu skemmt sér við að horfa á
baðlífið.
Á þessum baðstöðum gerðust
mörg ástarævintýr. Fengu þau því
á sig mismunandi gott orð, og
leiddi það til þess, að ríkir menn
byggðu sín eigin baðhús og buðu
þangað vinum og venzlamönnum.
=D—
Einkennileg voru hin svonefndu
„sálnaböð", sem tíðkuðust á mið-
öldum. Þá trúðu menn því, að
hvert góðverk yrði til sáluhjálpar,
þannig að það drægi úr kvölum
þeim, sem mönnum væri búnar í
hreinsunareldinum. Það var góð-
verk að gefa fátækum aura, svo að
þeir gæti fengið sér bað, og það
var gjafaranum til sáluhjálpar tal-
ið. Þess vegna voru slík böð nefnd
„sálnaböð". Mogens Jakob borgar-
stjóri í Málmey hafði skipað svo
fyrir í erfðaskrá sinni 1446, að fjór-
ir fátæklingar skyldi fá ókeypis
bað í baðstofu hans á hverri viku
um 20 ára skeið. Þeim skyldi og
gefin brauðsneið og síld á eftir.
Þetta gerði borgarstjórinn til þess
að kaupa frið sálu sinni og konu
sinnar.
=□=
í lok miðalda var fjöldi almenn-
ingsbaðhúsa á meginlandinu og
þangað streymdi fólk hópum sam-
an, ekki vegna þess að böðin væri
svo heilsusamleg, heldur vegna
þess gjálífis, sem þar var. Og þarna
lifðu menn í óhófi ekki síður en á
helztu baðstöðum nú á dögum. Þar
var etið og drukkið frá morgni til
kvölds, milli þess sem menn og
konur fóru í bað. Og þarna gátu
menn einnig leitað sér lækninga.
Þar voru bartskerar — læknar
þeirra tíma — sem slógu mönnum
æð, koppsettu, skáru í ígerðir og
þessháttar, jafnframt því sem þeir
skáru hár manna og skegg.
Það varð baðhúsum þessum að
falli er Spánverjar fluttu sárasótt-
ina til Evrópu frá Ameríku, og bað-
húsin urðu gróðrarstía þessa hræði
lega sjúkdóms, svo að hann breidd-
ist óðfluga út um alla álfuna, og
þá voru baðhúsin bönnuð.
=□=
Á Norðurlöndum höfðu þessi al-
menningsböð ekki tíðkazt, en menn
höfðu baðstofur á heimilum sín-
um, eins og enn tíðkast í Finnlandi.
Það voru gufubaðstofur þannig
gerðar, að menn hituðu steina og
helltu síðan á þá vatni svo að her-
bergið fylltist af heitri gufu. Hafa
sumar þessar baðstofur verið mjög
stórar. Segir svo í Arons sögu:
„Var konungur vel til Arons, og
litlu síðar fær konungur honum
gótt kvonfang.... Konungur fekk
Aroni jörð svo mikla að Aron
mátti þar vel hús á reisa. Og enn
annan styrk lagði konungur til með
Aroni, þann er honum gekk fyrir
mikið. Það voru stofur tvær; þar
skyldi konungur taka bað í ann-
ari, en hann og hirð hans skyldu
afklæðast í annari. Þær voru svo
miklar, að þar mátti allri þjónustu
við koma, þótt fimm tigir manna
væri inni í hvorri. Konungur kvað
og á að hver maður skyldi gefa
pening veginn, ef þar vildi bað
taka, og varð það stórfé, og þurfti
þess, því að Aron hafði jafnan mik-
inn kostnað". Má af þessu sjá að
þarna hefur verið almennings bað-
stofa, og sú stærsta er sögur fara
af í Noregi.
=□=
Talið er víst að landnámsmenn
hafi haft þann sið, er algengur var
í Noregi, að hafa baðstofur á bæum
sínum. Þetta hafa verið lítil torf-
hús, oft niðurgrafin og þar inni ofn
úr grjóti, kyntur með skógviði. —
Þegar ofninn var orðinn heitur,
lögðust menn á háan hvílupall, sem
þar var inni og var svo vatni hellt
á ofninn, en ljóri byrgður. Hafa
þessi böð verið iðkuð hér á landi
fram um 1300, eða lengur. Er þeirra
getið á nokkrum stöðum í Sturl-
ungu. Eftir það lögðust þau niður.
=□=
Um margar aldir hefur eitt af
bæarhúsum á sveitarbæum á ís-
landi verið nefnt baðstofa og var
aðalhúsið, þar sem fólk mataðist,
sat við vinnu sína og svaf. Hefur
margur brotið heilann um hvernig
á því standi, að baðstofunafnið
fluttist yfir á þetta hús, eftir að
gömlu baðstofurnar lögðust niður.
Dr. Valtýr Guðmundsson taldi
líklegast að sá siður hefði fluzt
hingað frá Noregi, að setja grjótofn
í fornu stofuna, og hafi þá þótt þar
baðhiti og þess vegna hafi aðal
íbúðarhúsið fengið baðstofunafnið.
Styðst þetta við það, að á 16. öld
er nokkrum sinnum getið um „óns-
hús“ og 1681 er getið um „óvarlega
baðstofukyndingu“.
En Guðmundur Hannesson pró-
fessor, sem manna bezt hafði kynnt
sér húsabyggingar á íslandi frá
öndverðu, er þar á annarri skoðun.
Hann hyggur að íbúðar-baðstofan
sé arftaki gömlu baðstofunnar. —
Gamla „bað“-stofan muni alla
jafna hafa verið lítið lágveggjað
hús með allháu risi, ekki öllu
stærri en svo, að þar væri rúm
fyrir ofninn og hvílupall, og oftast
grafið meira eða minna í jörð. Slíkt
hús hafi verið hlýtt og auðvelt að
hita. Þegar langeldar lögðust nið-
ur, hafi verið mjög kalt í skálun-
um, og því eðlilegt að hjónin leit-
uðu með börnin til baðstofunnar,
sem var hlý. Og þegar skjáglugg-
ar komu og ljórann mátti byrgja,
þá varð þetta hús hlýrra heldur en
framhúsin. Þá hefur sá siður verið
tekinn upp, að stækka það eftir
þörfum, svo að allt heimilisfólkið
kæmist þar fyrir. Ofninum var rutt
burtu um leið og ljórinn hvarf, því
að þá var ekki hægt að nota hann,
þar sem reykháfar þekktust þá
ekki. Þrátt fyrir þessar breytingar