Lesbók Morgunblaðsins - 22.03.1953, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
nefni um þá og starf þeirra. Var
þar þá fjörug verslun og hagur
bæarbúa góður. Og á margan máta
varð það þungt áfall fyrir bæinn,
er kosti þeirra var þrengt.
Mestur ytri Ijómi var um Ábo
ár þau, er Jóhann hertogi, sonur
Gústafs Vasa, og síðar Svíakonung-
ur, sat í bænum og hafði aðsetur
í slotinu. Hann var þá kornungur
maður, en fekk mestan hluta Finn-
lands að léni. — Þá var „lifað hátt“,
einkum í slotinu, við gleði og
glaum. Dansinn dunaði, hljóðfæri
voru óspart þeytt og djáknar bæ-
arins sýndu sjónleiki. Hertoginn og
aðallinn fóru í veiði- og skemmti-
ferðir um allt nágrennið. — Meðan
Jóhann hertogi var í Ábo giftist
hann pólskri konungsdóttur, er
þótti forkunnar fögur kona- Hún
hét Katarina Jagellonica. — Hún
kom til Ábo með fríðu föruneyti á
jólum 1562. Var brúðkaupið með
allri þeirri viðhöfn og íburði, er
ævintýrin herma. Þar var dansað
og drukkið og hvers konar gleð-
skapur hafður í frammi. — En það
syrti brátt í álinn. Uppsteitur varð
milli bræðranna, Eiríks XIV. og
Jóhanns. Sendi Eiríkur herlið sitt
til Ábo. Varð Jóhann að gefast upp
í slotinu, og var sendur í Grips-
holmskastala ásamt konu sinni, og
sátu þau þar lengi. — En sköpum
skifti með þeim að nýu. Eiríkur
hröklaðist frá völdum, en Jóhann
erfði krúnuna. —■ Var Eiríkur þá
geymdur í Ábosloti sem fangi,
ásamt hinni sögufrægu konu sinni,
Katrínu Mánadóttur, liðþjálfadótt-
urinni fögru, er Eiríkur 14. hafði
fellt ást til og gert að drottningu
sinni. Katrín er grafin í Ábo dóm-
kirkju, eina sænska drottningin,
sem hvílir í Finnlandi. — Við lok
katólska tímabilsins urðu talsverð-
ar framfarir í Ábo. Þá var þar
stofnaður yfirréttur Finnlands, og
klausturskólinn aukinn og efldur.
Á torginu fyrir framan finn-
sænska háskólann er stytta all-
mikil af Per Brahe, greifa og ríkis-
dróttseta, sem var sænskur land-
stjóri í Finnlandi árum saman. Var
hann einn ágætasti landstjóri og
vinsælasti, er Finnar höfðu nokkru
sinni. Brahe er hýr og drýgindaleg-
ur á svip, og á styttpna eru höggv-
in þessi orð, sem eftir honum eru
höfð: „Ég var ánægður með þjóð-
ina (þ. e- Finna) og þjóðin var
ánægð með mig.“ Væri vel að sem
flestir landsfeður fengju sagt hið
sama. Per Brahe unni þjóðinni og
sýndi það í verki. í hugum Finna
lifir enn hlý og björt minning um
ha,nn. Á stjórnarárum hans var
Ábo háskóli stofnaður 1640, fvrir
forgöngu hans sjálfs og Isaks Rot-
hovius biskups. Eftir það varð bær-
inn í enn ríkara mæli en fyr and-
leg miðstöð alls landsins. Brahe lét
sér annt um bæinn, prýddi hann og
efldi, eftir því sem í hans valdi
stóð. — En nú biðu Ábo hörmunga-
tímar. Ein styrjöld af annarri. En
verst var ástandið í Norðurlanda-
ófriðnum mikla. Sóttir og eldsvoð-
ar..herjuðu, og Rússar náðu Ábo á
sitt vald 1713. Rifu þeir niður
fjölda húsa og fluttu efni þeirra í
burtu. Mátti heita, að bærinn færi
í eyði eftir ófriðinn mikla. — En
ævi, hans var ekki á enda. Um
miðja 18. öld varð Ábo verulegur
siglingabær, og útflutningur þaðan
mikill á timbri, tjöru og járni. Iðn-
aðar fór að gæta verulega, og stór
tóbaksverksmiðja var reist þar. —
Fólkinu fjölgaði mikið, og náði
íbúatalan hálfu tólfta þúsundi í
byrjun 19. aldar-
Á þessum árum starfaði við há-
skólann hinn mikli menningar- og
menntafrömuður Henrik Gabriel
Porthan, og hefur honum verið
reist myndarlegt minnismerki í
bænum.
Árið 1809 fell allt Finnland í
hendur Rússum. Þrem árum síðar
gerðu þeir Helsingfors að höfuð-
169
stað, og varð það þungt áfall fyrir
Ábo. 1827 kviknaði í bænum, og
varð af mesti eldsvoði, er vitað er
um á Norðurlöndum. Brunnu þrír
fjórðu hlutar hans til kaldra kola,
en háskólinn var fluttur til Hels-
ingfors. Gamli Ábær var týndur,
'aðeins biskupsstóllinn varð kyrr.
Hafði erkibiskupsstóli verið komið
þar á fót 1817. — En eftir einn til
tvo áratugi fór Ábo enn að rétta
við, og um miðja öldina er hann
orðinn mesti siglingabær Finn-
lands. Við lok aldarinnar er hann
einnig orðinn mikill iðnaðarbær.
Átti það rætur að rekja til þess, að
bærinn var nú loks kominn í járn-
brautarsamband -víð hinar víðu
skóglendur Tavastalands.
Ábo er mikil menningarmiðstöð
enn sem fyr og keppir þar við
Helsingfors. Eru þar nú m. a. tveir
háskólar, Háskóli Finn-Svía og
finn-finnskur háskóli. — í síðasta
stríði varð borgin fyrir skemmdum
í loftárásum Rússa, þar á meðal
tvær langelztu og merkustu bygg-
ingarnar: dómkirkjan og slotið.
Skemmdir á kirkjunni urðu litlar
og viðgerð lokið. Hún er elzta
kirkja landsins og þjóðarhelgidóm-
ur, kirkja erkibiskupsins- Slotið,
sem er frá lokum 13. aldar, skemmd
-ist stórkostlega, og stendur endur-
byggingin yfir enn. Hefur hún
kostað gífurlegt fé, er náð hefur
verið inn með frjálsum samskot-
um. Hefur töluverður hluti þeirra
komið frá Ameríku. — f slotinu er
geymt mjög merkilegt safn þjóð-
minja.
Það verður ekki sagt, að Ábo sé
fallegur bær frá byggingarlegu
sjónarmiði, þó að margt sé þar ein-
stakra glæsilegra húsa. En lega
hennar er falleg, og andi fornrar
menningar og minninga veldur því
að hún verður framandi manni
Hún er sá bær, er flestir sem til
einn minnisstæðasti bær Finnlands.
Finnlands fara, sjá fyrst og drekka