Lesbók Morgunblaðsins - 21.06.1953, Blaðsíða 14

r 388
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
þessu gólfi og niður úr, þar sem við
tekur óhreyfð jörð, eru 60 fet, allt sam-
an rústir af húsum, þar sem menn hafa
lifað og starfað. Sé nú gert ráð fyrir
að grunnurinn hafi hækkað um tvö fet
í hvert skifti sem nýtt hús var byggt á
rústum annars eldra, og hvert hús stað-
dð eina öld, þá hafa liðið um 3000 ár
frá því að fyrsta húsið var reist og
þangað til musterið var reist. Eftir því
ætti að vera um 8500 ár síðan byggð
var sett þarna fyrst. En mennirnir
höfðu átt sér bústaði áður og höfðu
færzt fram og aftur um hnöttinn eftir
þvi sem náttúruhamfarir sköpuðu þeim
lífsskilyrði. Verður allt óljósara um
menningu þeirra er lengra dregur. —
Sumir jarðfræðingar ætla, að fimm ís-
aldir hafi gengið yfir norðurhluta
heims og mannkynið hafi lifað þær
allar.
En þar sem hér er talað um fyrri og
síðari steinöld, bronseöld og járnöld,
þá eru það í raun og veru ekki nein
ákveðin tímabil í jarðsögunni, heldur
menningarskeið, sem voru á mismun-
andi tímum á mismunandi stöðum á
jörðinni, sums staðar fyr, sums staðar
* seinna. Og enn í dag eru til þjóðflokk-
ar, þar sem steinöid er eigi lokið. —
Þegar síðari steinöldin hófst í Bret-
landi, hafði bronzeöld staðið um 1000
ár í Mesopotamíu og Egyptalandi. Á
Norðurlöndum lauk hinni síðari stein-
öld ekki fyr en 1500 árum fyrir Krists-
fæðingu.
Hin ritaða saga nær ekki nema 5000
ár aftur í tímann. Þegar hinni rituðu
sögu sleppir, koma rannsóknir forn-
fræðinga og jarðfræðinga til sögunnar.
Og í næstu köflum mun svo verða
skýrt frá því hvað þeir hafa að segja
oss um það hvernig menning hófst hér
á jörð.
II. ELDURINN
AF öllum skepnum jarðarinnar var
maðurinn einna verst út búinn til þess
að geta bjargað sér. Kanínurnar voru
með klær, svo að þær gátu grafið sér
holur í jörð til varnar gegn óvinum
og kulda. Ljónið var útbúið með klær
og tennur til þess að veiða sér björg.
Kindurnar höfðu þykt /•eifi, er skýldi
þeim við kulda. Til þess að vega upp
á móti þessu varð maðurinn að finna
upp klæði handa sér, verkfæri og vopn.
En sennilegt er talið að fyrsta upp-
götvun hans hafi verið sú, er hann tók
eldinn í þjónustu sína. Og það var stór-
kostlegt framfaraspor. Eldurinn leysti
hann úr álögum. Eldurinn veitti mann-
inum bæði birtu og yl. Með því að
kynda bál, var maðurinn laus við næt-
urkuldann og gat tekið sér bústaði í
köldum héruðum, þar sem honum var
áður ólíft. Við birtu af eldinum gat
hann kannað hella og valið sér þar
bústaði og haft þar bjart hjá sér. Með
báli gat hann fælt óargadýr frá sér.
Og með því að steikja kjöt við eld, varð
það miklu ljúffengara og auðmeltara
heldur en hrátt kjöt. Maðurinn er ekki
lengur bundinn við þá staði, þar sem
veðrátta var hlýust. Hann hefur gert
uppgötvun er kemur honum að nokk-
uru leyti í sólar stað.
Með því að taka eldinn í þjónustu
sína hafði maðurinn náð valdi á einu
af mestu öflum náttúrunnar. Og það
er ekki nema eðlilegt að slík uppgötv-
an hefði geisimikil áhrif á hann. Það
hlýtur að hafa valdið honum undrun
og heilabrotum, er hann horfði á hvern
-ig eldurinn skíðlogaði á þurrum grein-
um og að hann hafði vald á þessu nátt-
úruundri. Enginn getur nú gizkað á
eftir hvaða brautum hugsanir hans hafa
farið. En hér voru tímamót í lifi hans.
Með því að hafa vald á eldinum og
geta flutt hann með sér, var maður-
inn allt í einu kominn langt fram úr
dýrunum. Hann var kominn á fram-
farabraut.
Sennilegt er að maðurinn hafi fyrst
komizt upp á það að nota eldinn á þann
hátt, að hann hafi af rælni haldið við
eldum, sem eldingar höfðu kveikt eða
kviknað hafði á annan hátt. En til þess
þurfti þó athyglisgáfu. Maðurinn varð
að taka eftir því af hverju eldurinn
nærðist og síðan að ganga algjörlega
úr skugga um þetta með tilraunum. —
Þar kemur til greina athygli og hag-
nýtir.g reynslunnar. Maðurinn varð að
skilja að nokkru leyti eðli eldsins, að
minnsta kosti varð hann að skilja á
hverju eldurinn nærðist, hvað hann
vildi „eta“.
Alveg er með öllu óvíst hvenær þetta
hefur skeð. — Eins er það ókunnugt
hvernig maðurinn lærði að kveikja
eld. Frumstæðar þjóðir hafa enn ýmsar
aðferðir til þess. Sumar slá saman
hörðum steinum og iáta neistann sem
af þeim hrökkur, kveikja í þurru grasi.
Aðrar kveikja eld með því móti að núa
saman tveimur þurrum spýtum þangað
til hitinn af núningnum verður svo
mikill, að í spýtunum kviknar. Og enn
eru til ýmsar aðrar ólíkar aðferðir hjá
ólíkum þjóðum víða um heim. í Ev-
rópu hafa menn upphaflega kveikt eld
með því að slá saman steinum og sú
aðferð hefur verið kunn þar þegar á
seinustu ísöld. Ef til vill benda hinar
margvíslegu aðferðir manna til þess að
kveikja eld, á það, að sú uppgötvan
hafi verið gerð á ýmsum stöðum, fyrir
sjálfstæðar athuganir.
Hvað sem um það er, þá verður eld-
urinn lyftistöng mannkynsins. Maður-
inn fann sjálfan sig vaxa er hann gat
haft vald á eldinum, og gat tendrað
eld hvenær sem honum sýndist. Það
var eigi aðeins að eldurinn veitti hon-
um mikil þægindi með birtu og hita,
heldur vakti hann hjá manninum sköp-
unargleði. Athöfnin ein, að geta fram-
leitt eld með þvi að slá saman steinum
eða núa saman spýtum, var í sjálfu sér
eins og að skapa eld úr engu. Hann
hafði náð tökum á náttúruafli og með
því hafði hann getað fullnægt þeirri
sköpunarþrá, er honum var í blóð bor-
in. Það er þessi sama sköpunarþrá, sem
er undirstaða allrar menningar og
framfara.
III. ÁHÖLD ÚR STEINI
EKKI er nú kunnugt á hverju menn
hafa lifað í upphafi eldri steinaldar.
En talið er að aðalfæða þeirra hafi
verið ávextir, egg, skelfiskur og rætur.
Síðan fara þeir að veiða dýr og fisk,
og til þess þurfa þeir áhöld. Elzt þeirra
áhalda, sem menn vita um og fundizt
hafa í Evrópu, eru frá seinustu ísöld.
Áhöld þessi eru úr steini og menn
hafa haft tvenns konar aðferðir við að
búa þau tiL Önnur aðferðin var sú, að
kljúfa flísar úr steinum þannig að á
þeim yrði egg, og þær flísar voru
síðan notaðar. Hin aðferðin var sú að
laga steina til í hendi sér, kljúfa utan
úr þeim, þangað til þeir voru orðnir
að nothæfu verkfæri.
Svo virðist að þessar aðferðir hafi
verið notaðar sín hjá hvorum flokki
manna, er voru mjög ólíkir. Flísaverk-
færin hafa aðallega verið notuð af
„mannkyni“, sem heima átti fyrir norð-
an hina milku fjallgarða, er skifta
„gamla heiminum" í tvennt, Alpafjöll,
Balkanfjöll, Kákasus, Hindu Kush og
Himalaja. Þær mannleifar, er fundizt
hafa hjá slíkum verkfærum, benda til
þess að þar hafi verið um sérstakt
mannkyn að ræða, er eigi sér enga
afkomendur á jörðinni nú og hafi því
orðið aldauða. En steinverkfæri, er
smíðuð hgfa verið, er að finna í Ind-
landi, Sýrlandi, Persíu, um alla Afríku,