Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1953, Qupperneq 12

402 }
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Furðuskepnur
fornaldar
UM citt skeið á umbyltingatimum
þessarar jarðar, virðist svo sem mest
hafi kveðið að furðulegum lífverum
á henni. Þessi dýr eru einu nafni nefnd
„Dinosauria“, og er það nafn myndað
af grísku orðunum „deinos“, sem þýð-
ir hræðilegur og „sauros", sem þýðir
eðla. (Hér á landi eru þau vanalega
nefnd risaeðlur). Steinrunnin bein
þessara ófreskja hafa fundist víða um
lönd. En mest af slíkum beinum hefur
fundist í Norður-Ameríku, og þaðan
eru þau komin í flest náttúrugripa-
söfn heimsins. Og af þessum fornleif-
um hafa menn getað gert sér nokkurn
veginn ljóst, hvernig dýrin hafa lit-
ið út í lifanda lífi.
Merkasti fundarstaðurinn er i Al-
bertafylki í Kanada, skammt frá borg-
inni Drumheller, i Red Deer River
dalnum. Á þessum stað hafa fundist
leifar af nær 60 mismunandi tegund-
um af þessum risaeðlum. Ýmsir stein-
runnir ávextir og steinrunnar plöntur
hafa líka fundist þar, og gefa nokkra
hugmynd um hvernig gróðri hefur
þá verið háttað er þessi dýr voru uppi.
Fornleifar þessar eru 90—400 fet und-
ir núverandi yfirborði jarðar á þess-
um slóðum, en fundust vegna þess að
Red Deer áin hafði grafið sig þar
mikið niður á seinni öldum.
Méð þessum beinafundum hefur
birzt ný opna í sögu náttúrufræðinn-
ar, því að hér koma fram dýr, sem
liðin eru undir lok fyrir ævalöngu.
Sum þeirra hafa verið vatnadýr, sum
landdýr og sum hafa verið fleyg. Sum
voru allt að 80 feta löng og vógu um
38 smálestir. Sum voru rándýr, önn-
ur grasætur og gátu „innbyrt“ allt að
1000 pundum á dag. Öllum var það
sameiginlegt að heilinn í þeim var
mjög lítill, tæplega hálft pund á móti
hverju tonni likamsþunga. Til saman-
burðar má geta þess að hjá mannin-
um er heilinn þeim mun stærri að
tvö pund koma þar á móti hverjum
100 pundum líkamsþunga.
Hér skal nú sagt frá nokkrum af
þessum furðuskepnum. Er þá fyrst að
nefna þá ættkvísl, sem nefnd hefur
veí-ið „Andarnefju-dinosaurs“. Þeir
drógu nafn sitt af því að trýnið á þeim
var líkast nefi a önd í laginu. — Af
þessum kynþætti var Corythosaurus,
en hann var þó frábrugðinn frændum
sínum í því, að ofan á hausnum var
beinhjálmur, einna líkastur hjálmum
hinna fornu Korinthumanna, og af
því er nafnið dregið. Hann gat orðið
nær 29 feta langur og 10 fet á hæð
eins og hann stóð. En ef hann reis-
upp á afturfætur til þess að ná í grein-
ar á trjám, gat hann teygt sig 18—
20 fet frá jörðu. Annars virðist svo
sem þessar skepnur hafi mest lifað á
grasi, sem mikill sandur var í, því
að mjög slitnar tennur eru í sumum
hauskúpunum. Engin hættá var þó á
því að þeir yrði tannlausir, því að
jafnharðan og einn tanngarður var
slitinn niður i góm, óx fram annar nýr
tanngarður, og þannig hver við ann-
an, svo að í sumum hauskúpum hafa
fundist 1000—1500 tennur á mismun-
andi aldursskeiði. Þessar skepnur
hafa líka leitað sér fæðis i vatni, og
jafnvel skjóls þar fyrir óvinum sin-
um. Hefur komið í ljós að þeir hafa
haft fit á fótum. Skinn þeirra hefur
verið tiltölulega þunnt, en þakið smá
beinkörtum.
Þá koma hinir svonefndu hyrndu
dinosauros, eða Ceratopsia. Hafa þeir
ekki verið árennilegir, en hornin hafa
þeir þó fremur. notað til varnar en
árása. Hausinn á þeim var svo stór, að
hann var þriðjungur af lengd dýrsins og
allur ein hornskel aftur á bak. Trant-
urinn var einna líkastur nefi á páfa-
gáuk. Rétt fyrir ofan þetta nef var
horn, líkt og á nashyrning, en fyrir
ofan augun voru tvö horn, sem stoðu
beint fram. Þéssár skepnýr voru
plöntuætur, gatu orðið allt að 25' fet
á lengd og 8 fet á hæð. Einu risaeðlu-
eggin, sem fundist hafa, eru undan
þessu kyni.
Þá er að geta um „tyrannosauros",
sem vísindamenn hafa kallað konung
risaeðlanna. Hann var 47—50 fet á
lengd, og þegar hann stóð á aftur-
fótunum og teygði úr sér, náði hann
18—20 fet frá jörðu. Skrokkurinn var
álíka digur og á stærstu fílum, og því
hefur hann hlotið að vega 8—10 tonn.
Framfæturnir voru svo stuttir að hann
gat ekki notað þá til gangs, en á þeim
voru stórar og beittar klær. Aftur-
fæturnir voru gríðar stórir og sterkir
og mun hann hafa stokkið líkt og
kengúra og getað farið mjög hratt
yfir, en hinn mikla hala notaði hann
til að stýra sér og til að halda jafn-
vægi. Hann var rándýr og lifði ein-
göngu á bráð. Hauskúpa hans er rúm
fjögur fet á lengd, rúm þrjú fet á hæð
og nær þrjú fet í þvermál. í kjálkún-
um er tvöfaldur tanngarður og tennr
urnar 3—6 þumlunga langar og þuml-
ungur í þvermál. Hefur hann verið eitt
hið hræðilegasta óargadýr.
SJÁVARDÝR.
Næst er þá að minnast á þær risa-
eðlur, sem kallaðar eru „Ichthyosau-
ros“, en það nafn er dregið af gríska
orðinu „íchthys", sem þýðir fiskur.
Þessi dýr hafa sennilega verið uppi
um líkt leyti og risaeðlurnar a landi,
en ólu allan sinn aldur í sjó og lifðu
á fiski. Á þeim volu fjögur bægsli,
bakuggi stór og tjúgusporður. Skolt-
arnir voru miklir og langir og stóðu
beint fram úr hausnum. í þeim vöru
raðir af smáúm tönnum, oddhvössum.
Að öðru leyti en þessu báru þeir öll