Lesbók Morgunblaðsins - 13.09.1953, Qupperneq 12

514
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
ekki hafa búizt við því að geta
fengið slíkt leyfi, svo að það mál
fell niður. — Var svo landsprent-
smiðjan ein um hituna hér sunnan
lands þangað til ísafoldarprent-
smiðja var stofnuð árið 1877.
Talað uni að selja
prentsmiðjuna
Það var að sjálfsögðu ekki neitt
gamanverk fyrir stiftsyfirvöldin
að sjá um rekstur prentsmiðjunn-
ar, og það hefur ekki verið lítil
aukageta til viðbótar þeim störf-
um er á þeim hvíldu áður. Margt
af því sem þau gerðu vegna prent-
smiðjunnar orkaði tvímælis og þar
við bættist svo að hún gekk frem-
ur illa fyrstu árin. Prentsmiðjan
hafði átt 6025 rdl. í sjóði þegar hún
kom frá Viðey, en á fyrstu árunum
fór þessi sjóður í súginn, svo að
við árslok 1851 átti prentsmiðjan
ekki annað en húsið, sem hún hafði
keypt. Næstu tvö ár varð þó ágóði
af rekstri prentsmiðjunnar um
1100 rdl. Samt sem áður vildu
stiftsyfirvöldin losna við hana, og
má vera að stofnun prentsmiðjunn-
ar á Akureyri hafi ýtt undir þau
með það. Svo mikið er víst, að
stiftsyfirvöldin lögðu til við dóms-
málaráðherrann, að prentsmiðjan
skyldi seld, og fellst hann á það.
Alþingi tók þetta mál til með-
ferðar 1853. í álitsgerð þess segir
meðal annars: „Þingið hefur ekki
getað fengið hjá forráðamönnum
prentsmiðjunnar þá skýrslu er
hægt væri að byggja á fullkomna
eindregna meiningu um, hvort
bæri að selja prentsmiðjuna í
hendur einstakra manna. Vegna
ókunnugleika um hag hennar verð-
ur þingið því að ráða frá að selja
hana fyrst um sinn. En þingið
verður að áskilja að undir það
verði borið síðar meir, hvernig með
hana skuli fara, ef það reynist ekki
landinu sem eiganda hennir meö
öliu skaðláust a$ halda henni s§m
opinberri eign. En ef hún verður
seld, ræður þingið til að einkaleyfi
þau, sem menn ætla að hún eigi nú,
falli með öllu niður, þar þingið
ætlar þau með öllu óhafandi.
Það er frá öndverðu ætlunarverk
prentsmiðjunnar, sem alltaf hefur
verið landsins eign, að efla og auka
upplýsingu og menntun, og það
sannar konungsbréf 14. júní 1799,
er það áskilur Hólastifti, sem það
sviftir eign og brúkun hinnar
gömlu Hólaprentsmiðju, fjórða
part alls árlegs gróða hinnar sam-
einuðu prentsmiðju til útbreiðslu
sannarar menningar í Hólastifti,
hvar af það hefur þó hingað til
einkis notið. Ef prentsmiðjan verð-
ur seld, þá verður að verja and-
virði hennar og eignum til eflingar
almennri menntun í landinu“.
Alþingi lagði svo til að þær um-
bætur væri þegar gerðar á prent-
smiðjunni, að stiftsyfirvöldin væri
með öllu losuð við að segja fyrir
um hvað prenta megi eða prenta
skuli, og að reikningar prentsmiðj-
unnar yrði framvegis birtir opin-
berlega.
Ekki vildi stjórnin fallast á að
afnema ritskoðun stiftsyfirvald-
anna og einræði þeirra um hvað
prentast mætti. Slíkt aðhald yrði
að vera meðan landið ætti prent-
smiðjuna. Benti hún til þess, að
meðan prentsmiðjan var leigð,
hefði hún prentað margar slæmar
bækur, af því að það borgaði sig
bezt. Á hinn bóginn fellst stjórnin
á að láta birta reikninga prent-
smiðjunnar opinberlega á hverju
ári.
• I • i
Prentsmiðjan seld
Fyrir Alþingi 1875 lá beiðni frá
Einari Þórðarsyni um að fá preht-
smiðjuna keypta, og vildi hann
gefa 15.000 krónur fyrir hana. —
Beiðninni var vísað til þingmanns
Reykvíkir.ga, sem þá V3r Halldór
Kr. Friðriksson, og bar harua fr§m
frumvarp um að prentsmiðjan
skyldi Einari seld, þó eigi fyrir
minna en 15.200 kr. Málinu var
síðan vísað til nefndar. í áliti henn-
ar segir að á árunum 1870—75 hafi
enginn ágóði orðið á rekstri prent-
smiðjunnar, og þó hefði engar um-
bætur verið gerðar á henni og
henni ekki haldið við sem skyldi.
Lagði hún því til að prentsmiðjan
væri seld fyrir 20.000 kr. og sundur-
hðaði það kaupverð þannig:
Prentsmiðjuhúsin
(brunabótamat) kr. 7.500.00
Verkfæri ................. — 6.200.00
Bókaleifar ............... — 3.000.00
Útist. skuldir .... — 2.710.00
Þetta eru samtals kr. 19.410.16
en svo voru auk þess kol o. fl.
Þetta samþykkti þingið.
Vegna þess að hér var um ríkis-
rekstur að ræða, er fróðlegt að
heyra hvernig þingmenn litu á
hann þá, og hverjar ástæður þeir
höfðu til þess að vera fylgjandi
sölu prentsmiðjunnar.
Halldór Kr. Friðriksson sagði að
það væri ískyggilegt fyrir hið opin-
bera að bera ábyrgð á eignum og
stofnunum, og það væri öldungis
rétt að landsjóður losaði sig við
prentsmiðjuna, því að hann gæti
haft þyngsli af henni.
Jón Pétursson háyfirdómari
sagði að hið opinbera ætti að reka
sem allra fæst fyrirtæki.
Benedikt Sveinsson sýslumaður
sagði að „andi og grundvallar-
hugsun prentfrelsislaganna mundi
koma betur fram ef prentsmiðjan
væri eign einstakra manna".
Jón Sigurðsson forseti var því
fylgjandi að prentsmiðjan væri
seld.
Eiríkur Kúld sagði að hið opin-
bera ætti ekki að vera prentari, og
því ætti prentsmiðjur að vera
einkaeign.
Bergur Thorberg landshöfðingi
sagði að það væri eðlilegast að
pi-§ntemi$jan vaeri í höndunj ein-