Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1955, Blaðsíða 14

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
J 362
Halldór Jónasson:
IÐ EÐA HIÐ
JSLENZK tunga hlýtur að taka
ýmsum breytingum er tímar
líða. En það skiptir ekki litlu,
hvort þær breytingar verða
henni til auðgunar og fegrunar,
eða til skemmdar. Við getum safn-
að tökuorðum hvaðan sem er, ef
þess er gætt að þau fari vel í ís-
lenzkunni. Orð málsins eru hvert
sem er sitt úr hverri áttinni og
langt frá því að vera öll jafngóð
eða íslenzkuleg, þótt þau standi
hjá höfundum íslendingasagna eða
sjálfum Snorra. En það sem á rit-
öldinni gerði gæfumuninn var það,
að hér voru á ferðinni sjálfstæðir
rithöfundar og skáld, sem óvitandi
voru innblásnir af anda eldri rit-
menningar og kveðskap hennar Og
það voru þessir menn, sem mótuðu
þá tungu, sem er in sígilda fyrir-
mynd vor enn í dag,
bera, Corporacion de Fomento,
annast víðtækar nýsköpunarfram-
kvæmdir á öðrum sviðum.
Við strendurnar eru víða auðug
fiskimið en þeirra hefur orðið
minni not en skyldi vegna örðug-
leika á geymslu og flutningi aflans.
En þetta hefur nú breytzt vegna
nýrra frystihúsa, sem Corporacíon
de Fomento hefur látið byggja. Er
nú hægt að setja á markaðinn tals-
vert mikið magn af nýum fiski
daglega.
Saltfisk flytja Venezuelabúar
ínn frá Noregi og Nýfundnalandi.
Ég tel að íslendingar ættu að
fylgjast vel með því sem geríst í
Venezuela. Grunur minn er sá að
bér megi selja íslenzkan fisk.
En eftir ritöldina slitnaði þráð-
urinn að nokkru leyti. Ósjálfstæðir
rithöfundar fara að þýða helgi-
sagnir og guðsorðabækur á ís-
lenzku. Setti sú starfsemi brátt
mark sitt á málið. Það tapaði
nokkru af eðli sínu og hljómfeg-
urð, enda voru nú ekki skálda-
kvæðin lengur höfð til stuðnings.
Ýmsar ambögur komust á kreik,
og skal hér bent á eina, sem beit
sig fasta í ritmálið því til skemmd-
ar og lýta um langan aldur.
Þetta var in ástæðulausa breyt-
ing á greininum inn, in og it (ið)
—áherzlulausu smáorði, semstund-
um er sett framan við lýsingarorð.
Framan við þetta orð, sem á að
vera áherzlulaust, var settur á-
herzlustafurinn h og því þannig
ruglað saman við bendifornafnið
hinn, hin og hitt. Þessu ollu áhrif
frá erlendum málum og átti að
vera leiðrétting, með því að grein-
irinn væri ekkert annað en afbök-
un á áðurnefndu bendifornafni. Og
enn í dag heyrist það tilfært sem
ástæða gegn því að fella niður h-ið
í greininum ,,að h-ið sé uppruna-
legra“, þvi að eiginlega sé grein-
irinn ekkert annað en sérstök notk-
un á bendifornafninu hinn. Spurði
ég próf. Alexander um hvað hæft
væri í þessu, og sagði hann að ís-
lenzki greinirinn væri ekki talinn
kominn af bendifornafninu hinn,
heldur væri hann samstofna við
germanska fornafnið jener, sem
menn kannast við úr þýzku. Fletti
ég svo upp orðinu jener í þýzkri
orðabók með málsogiilegum skýr-
íngum, ög stóð það heíma — jénér
væri af sama stofni og úm eða
enn í norrænu, og er þar ekkert
li. En það sem máli skiptir í þessu
sambandi er ekki uppruninn held-
ur ið hljóðfallslega eðli greinisins.
Auðvitað er hann ekki orðinn til
alveg að ástæðulausu, heldur
vegna þess að brageyra manna og
tilfinning fyrir hljóðfalli (rytmik)
málsins krafðist þess. Og íslenzkan
er ekki ein um það að þurfa á
áherzlulausum smáorðum að halda
í þessu skyni. Það er því einkenni •
legt álit sem við og við gerir vart
við sig, að sjálfstæði greinirinn sé
eitthvert vandræðaorð í málinu,
sem helzt eigi að útrýma, enda
megi vel komast hjá að nota hann.
Auðvitað er það álvafrlustafurinn
h, sem hefur gert greininn a'ð
vandræðaorði. Ef hann er ritaður
rétt og h-laus er vandinn leystur;
og þá styður hann hljóðfall bund-
ins máls og óbundins, sé hann rétt
og hóflega notaður.
Eflaust munu þeir sem ófúsir
eru að fella h-ið framan af grein-
inum, ákalla hefðina og venjuna
sem nú er orðin ærið löng. En
gegn þeirri íhaldssemi má þá aftur
segja að það sé aldrei ofseint að
leiðrétta gamlar villur, sem valdið
hafa varanlegum málspjöllum.
Til þess að læra rétta notkun
greinisins, er gott ráð að athuga
hvernig Snorri notar hann. Ann-
ars er svo að sjá sem sjálfstæður
h-laus greinir eigi einkum vel við
sjálfstæð lýsingarorð t. d.: — hann
skemmti sér ið bezta — og var inn
reifasti — valdi úr ina færustu —
þann vetur inn næsta — hann er’
alltaf inn sami — Napóleon var
kallaður inn mikli. Einnig má nota
greininn, þótt nafnorð komi á eftir
t. d.: — inn bezti maður — hann
fór ina frægustu för — gat. sér í
hvívetna ið bezta orð o. s. frv.
Jón Ólafsson ritstjóri hóf um
áldamötin baráttu fyrir h-lausa
gréininum, én varð lítið ágengt
vegna ófullkomins rökstuðnings