Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1955, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
65.7
Samanburður á fylgihnöttum Júpíters og tunglinu.
þafi frumefni, sem mest er af í
geimnum, og bæði jörðin og Júpi-
ter hafa haft gnægð þess upphaf-
lega. Vetnið á jörðinni sogaðist
burt en vegna ins mikla aðdráttar-
afls Júpiters, helzt það kyrrt þar
og í sambandi við önnur frumefni
hefur það svo myndað ið þétta en
eitraða loftlag utan um hnöttinn.
Ildi finnst ekki á Júpiter. Senni-
lega hefur það blandazt vetni og
myndað vatn, svo að undir loft-
hjúpnum er sennilega þykk hella
af ísi. En þar sem vér getum ekki
séð í gegnum loftefna-hjúpinn á
Júpiter, þá verðum vér að gizka á
hvernig hnötturinn sjálfur muni
vera.
Skoðanir vísindamanna
Dr. Rupert Wildt við Yale-há-
skólann, hyggur að hnötturinn sé
myndaður af stein og málmkjarna
og utan yfir þykkt lag af ísi og
yzt komi svo lag myndað af metan,
ammoníak og vetni. Þessa skoðun
aðhyltust menn til skamms tíma.
En ef hún er rétt, þá hljóta merki-
legir hlutir að gerast þar á botni
lofthvelsins. Þrýstingur hlýtur að
vera langt fram yfir það er vér
þekkjum, og enda þótt talað sé um
lofttegundir, þá væri þær svo sam-
anþjappaðar að mest líktust þær
föstu efni. Á yfirborði hnattarins
er 138 stiga frost, og það er meira
frost en þarf til þess að ammoniak
frjósi. Þessi hjúpur utan um hnött-
inn ætti þá að vera úr ískrystöll-
um, er svipaði til þeirra ískryst-
alla er myndast í skýum yfir jörð.
Fram á þessa öld var því trúað,
að Júpíter væri sjálflýsandi, en
þetta er áreiðanlega ekki rétt.
Kuldastigið á yfirborðinu er eins
og vænta mætti, ef þar gætti ekki
neins yls nema frá sólinni.
Dr. W. R. Ramsey hefur ekki
fallizt á skoðun Wildt um að hnött-
nrinn sé gerður úr steinefnum, ísi
og lofttegundum. Hann hyggur að
aðalefnið í Júpiter sé vetni, og það
virðist sennilegt er vér aðgætum
hve mikið vetni er í sólinni og öðr-
um stjörnum. Ef um 80% af efni
Júpiters er vetni, þá verður ekki
mikill munur á kjarnanum og yfir-
borðinu, að öðru leyti en því, að
vegna ins óskaplega þrýstings
verður vetnið í kjarnanum líkara
málmi heldur en loftefni.
Að svo stöddu er ekki hægt að
skera úr því hvor þeirra, Ramsay
og Wildt muni hafa réttara fyrir
sér. Sennilega fer annar hvor
þeirra nærri inu rétta. Það sem vér
vitum með vissu er, að Júpiter er
allt annars eðlis en jörðin, og að
þar getur ekkert líf þróazt, eins og
vér höfum kynnzt því.
Merkileg fyrirbæri
Skýahjúpurinn á Júpiter er mjög
breytilegur, svo að jafnvel má
véita því athygli í litlum sjónauk-
um. Stjarnan er að því leyti ein in
skemmtilegasta að skoða. Gulur
blær er á yfirborðinu, en á honum
eru dekkri randir þvert yfir hnött-
inn. í fljótu bragði virðast þetta
reglulegar dökkar línur, en þegar
betur er að gætt, þá eru þær ails
ekki reglulegar. Þær eru misbjart-
ar, slitna sundur sums staðar og á
þeim eru blettir, skörð og hnútar.
Blettir eru mjög algengir á Júpi-
ter. Einn er merkastur og kallaður
„Rauði bletturinn". Það fór fyrst að
bera á honum fyrir alvöru 1878 og
var hann þá ljósgulur. En svo fór
hann vaxandi og hefur orðið dumb-
rauður og nær yfir 30.000 mílna
langt svæði og 7000 mílna breitt,
svo hann er álíka mikill um sig
og yfirborð jarðar. Dumbrauði lit-
urinn var ekki á honum nema
nokkur ár, og eftir 1890 fór hann
að smálýsast. Aftur tók hann á sig
rauðan lit 1936, og sumir segja að
hann sé stundum rauður enn, énda
þótt ég hafi ekki séð annan lit á
honum en gráan. Þessi blettur fær-
ist til á lengdarsvæðinu, svo numið
hefur allt að 20.000 mílum á báða
bóga. Getur vel verið að þetta sé
eitthvert fast efni, sem flýtur á
yfirborðinu. Þetta gæti skýrt það,
hvers vegna mismunandi mikið
ber á honum, að hann væri ýmist
yzt, eða sykki meira í lofthvelið.
Truflunarbletturinn
Önnur fyrirbrigði á yfirborði
Júpiters eru ekki varanleg, standa
ekki nema nokkra mánuði i mesta
lagi. Þó gerast þar merkileg fvrir-
bæri. og má bar fvrst telia „Trufl-
unarblettinn", sem menn hafa séð
að staðaldri síðan 1901. Hann er
heldur nær miðbaug en „Rauði
bletturinn". Hann gengur umhverf-
is hnöttinn, þannig að hann nær
Rauða blettinum annað eða þriðja
hvert ár og fer fram úr honum. En
það sem einkennilegast er, það er
eins og hann nái tökum á Rauða
blettinum og dragi hann með sér
nokkrar þúsundir mílna. En um
leið og hann sleppir tökum, sígur
Rauði bletturinn aftur á sinn stað.
Vér höfum í raun og veru enga
hugmynd um, hvernig á þessum
röndum og blettum stendur. Sumir
hafa gizkað á stórkostleg eldsum-
brot, en allar getgátur um það eru
á sandi byggðar áður en vér vitum
hvernig hnötturinn er ið innra.