Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1956, Síða 2

294
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
um mun landið hafa verið íslaust
að mestu, svipað og nú er. Á Norð-
urlöndum og í Sviss hafa fundizt
með vissu minjar eftir fjögur
kuldaskeið og þrjú vortímabil. Má
ætla, að hlýviðrisskeiðin hafi verið
jafnmörg hér.
Á einu þessara hlýviðrisskeiða,
líklega því seinasta, hófust áköf og
mikil grágrýtisgos víða um land.
Næstu grágrýtiseldfjöllin við Þing-
velli munu hafa verið Ok, Mos-
fellsheiði og Lyngdalsheiði. Áður
en gosin hófust virðist landslagið
hafa verið fremur slétt, enda sorfið
af jöklum hins nýafstaðna kulda-
skeiðs. Að þeim afstöðnum voru
allar minni háttar ójöfnur farnar
í kaf, þar sem hraunflóðin náðu til.
Þykk grágrýtishella þakti stór
svæði á landinu, þar á meðal mest-
allt Suðvesturland. Við vitum ekki
með vissu hvernig grágrýtiseld-
fjöllin litu út, en gerum okkur í
hugarlund, að þau hafi verið frem-
ur lágar en víðáttumiklar dyngjur,
að formi til ekki ósvipaðar Oki,
Lyngdalsheiði og Mosfellsheiði
eins og þessar fornu grágrýtis-
dyngjur líta út enn í dag.
Á seinasta fimbulvetri ísaldar-
innar tekur landslagið að mótast og
þokast í núverandi horf. Á þessu
vetrarskeiði fer fram mjög áköf
samverkan elds og íss. Líklega
hefjast þá einnig þær jarðhræring-
ar, sem ráku smiðshöggið á mótun
landslagsins umhverfis Þingvalla-
vatn á seinustu árþúsundum og eru
ennþá að verki.
Þegar í byrjun kuldaskeiðsins
tekur skriðjökull að sverfa grá-
grýtishelluna í dældinni milli Mos-
fellsheiðar og Lyngdalsheiðar og
dýpka hana. Bráðlega skerast eld-
f jöllin í leikinn og yngstu móbergs-
fjöllin taka að myndast. Víða um-
hvcrfis Úlfljótsvatn er hægt að
sjó móberg ofan á grágrýtinu, til
dæmis í hlíðum Bíldsfells og Háa-
fells. Sama fyrirbæri sést víða í
giljum sunnan við Þingvallavatn.
Líklega er kúfurinn á Hengli og
fjöllunum þar austur af til orðinn
úr ungu móbergi, sem hlóðst ofan
á grágrýtishelluna á seinasta
kuldaskeiði ísaldar.
Ef til vill eru og móbergsfjöll-
in í Þingvallasveitinni og umhverf-
is hana að norðan, frá sama tíma-
bili.
Eftir því sem móbergsfjöllin
hlaðast upp umhverfis Þingvalla-
svæðið, þrengist um skriðjökul
þann, er mjakast niður um Þing-
völl frá miðhálendinu. Einkum
kreppti að honum að sunnan, þegar
Hengillinn og fjöllin þar umhverf-
is verða til. Ef til vill flæddi ein-
hver kvísl jökulflaumsins út í
Faxaflóa, en meginálman mun hafa
fallið til suðurs vestan undir Lyng-
dalsheiði og Búrfelli niður um
Grafning á haf út. Á þessum slóð-
um hefir jökullinn sumstaðar sorf-
ið sig niður úr grágrýtinu ofan í
berglögin, sem undir því liggja. Þar
sem nú liggur Dráttarhlíð og Höfð-
inn ofan við Kaldárhöfða, virðist
grágnýtið sorfið burt. Einnig í
dældinni milli Bíldfells og Háafells
og í Grafningnum neðanverðum.
Er líða tekur á kuldaskeiðið,
hefjast móbergsgos á sprungu milli
Lyngdalsheiðar og Úlfljótsvatns-
fjalls. Dráttarhlíðin og Höfðinn bak
við Kaldárhöfða hrúgast upp og
stífla farveg skriðjökulsins. Þegar
hér er komið sögunni er í raun og
veru hægt að tala um dæld bak við
þennan þröskuld, þar sem nú er
Þingvallavatn, enda þótt ekki sé
vitað, hvort jarðsigin, sem mestan
þátt eiga í myndun hennar, séu
ennþá byrjuð. Móbergsþröskuld-
urinn við Dráttarhlíð varð samt
ekki hærri en svo, að skriðjökull-
inn flæddi yfir hann og hélt gamla
farveginum niður um Grafning.
Landsigið, sem á Þingvöllum
blasir við augum í gjám og hamra-
veggjum, er eldra miklu og stór-
kostlegra en Almannagjá, sem ligg-
ur í fremur ungu hrauni, ber vitni.
Almannagjá, Hrafnagjá, Heiðar-
gjá og aðrar sprungur í hraunun-
um, sem runnið hafa eftir ísöld,
eru merki um seinasta þáttinn til
þessa í landsiginu. Þar sem nýju
hraunin ná til, eru vegsummerki
eldri tíma hulin, og við sjáum ekki
nema yngstu misgengin. Við suð-
vesturhorn Þingvallavatns sést aft-
ur á móti allt misgengið ofan vatns-
borðs frá lokum ísaldar. Vestur-
veggur Almannagjár er vart meir
en 20—30 m á hæð þar sem hann
er hæstur, en hamraveggur Jóru-
kleifar mun vera 80—100 m hár.
Við það bætist svo Langahlíð og
Símonarbrekka. Ef þess er gætt,
að botn Þingvallavatns er um sjáv-
armál þar sem það er dýpst, en
brúnir efstu stallanna um og yfir
300 m yfir sjó, fáum við dálitla
hugmynd um hversu stórstígar
jarðhræringarnar hafa verið, á
ekki lengri tíma en frá lokum ís-
aldar. Þess ber samt að gæta, að
ekki er allur sá hæðarmunrur mis-
gengi. Eins og áður var nefnt, mun
Þingvallasvæðið upprunalega hafa
verið dæld milli Lyngdalsheiðar og
Mosfellsheiðar, sem auk þess er
sorfin skriðjökli á seinustu ísöld.
Ef við athugum sigstallana þrjá,
Lönguhlíð, Jórukleif og Símonar-
brekku, sjáum við að samanlagt
misgengi yfir vatnsborði Þing-
vallavatns er þarna samt sem áður
milli 150 og 200 m.
Seinasta landsigið á Þingvalla-
svæðinu átti sér stað 1789, en þá
lækkaði hraunspildan milli Al-
mannagjár og Hrafnagjár um % úr
m. Að sama skapi gekk vatnið á
land norðanmegin, en ströndin að
sunnan hækkaði lítilsháttar að
sögn.
Hraunin, sem setja svip á lands-
lagið umhverfis Þingvallavatn að
norðan og austan, hafa sum runnið
frá Skjaldbreið en önnur úr eld-