Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1956, Blaðsíða 4

296
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
’ gjám austan undir Tindaskaga og
i Hrafnabjörgum. Gígaröðin frá
J Þjófahrauni austan undii Tinda-
skaga nær ofan í hraunið skammt
; norðaustan undir Miðfslli. Það má
: telja víst, að hraunið, sem liggur
'* á yfirborði jarðar á Þingvöllum, sé
,* runnið frá Tindafjallaheiði bak við
-J Hrafnabjörg. Vafalaust hefir fleira
j en eitt hraunflóð þurft til þess að
r< fylla upp í allar ójöfnur í lands-
f laginu og skapa þá víðlendu hraun-
sléttu, sem lá umhverfis Þingvalla-
vatn norðanvert að seinustu gos-
unum afstöðnum, áður en jarð-
hræringar röskuðu landslaginu á
: nýjan leik.
t Saga Þingvallavatns mundi vera
J geisifróðleg og skemmtileg aflestr-
ar ef skráð væri öll. En því miður
’ er þekking okkar á henni mjög í
molum. Við þekkjum ekki nema
» einstöku atriði úr sumum köfluzn
| hennar. Víðátta vatnsins og dýpt,
hæð yfirborðsins yfir sjó, að-
/ rennsli, frárennsli og vatnið í því
hafa verið margvíslegum breyting-
um háð af völdum jarðhræringa,
eldgosa og svörfunar.
i Þegar hlýna tók í veðri undir
lok ísaldar, hefst leysingatímabil,
sem varir um þúsundir ára. Fram
eftir þessum leysingatíma mun
skriðjökull hafa fyllt dældina að
' meira eða minna leyti. Er líða tek-
ur á vortímann, minnkar skriðjök-
ullinn í dældinni og lón verða til
með ströndum fram í suðurhluta
hennar. Að lokum hverfur jökull-
1 inn alveg úr dældinni og eftir er
stórt jökulvatn. Frá Langjökli
rennur jökulsá milli Lágafells og
Tindaskaga suður í vatnið.
Yfirborð Þingvallavatns hefir
Staðið allmiklu hærra í lok ísald-
ar en nú. Umhverfis Krók og
Ölfusvatnsheiði í Grafningi eru
miklir malarhjallar um það bil 25
m yfir núverandi vatnsborði Þing-
vallavatns. Malarhjallar þessir eru
greinilegar strandmyndanir og
vitnisburður þeirra verður ekki
dreginn í efa. Erfiðara er að finna
merki eftir afrennsli er samsvari
þessum strandhjöllum. Stærri jök-
ulvötn, eins og Jökulsá á Fjöllum
og Hvítá í Árnessýslu, svo að tvö
dæmi séu nefnd, hafa grafið sér
breiða og djúpa farvegi á leysinga-
tímanum, en í þröskuldinn neðan
við Þingvallavatn sjást aðeins auk
skarðsins, sem Efra Sog rennur nú
um, lítilfjörlegar dældir, sem þar
að auki liggja talsvert lægra en
strandhjallarnir. Ekki skal farið út
í neinar getgátur þessu fyrirbæri til
skýringar, það er aðeins nefnt sem
dæmi um óleystu gáturnar í þró-
unarsögu Þingvallavatns.
Eftir lok leysingaskeiðsins er
Þing.vallavatn jökulvatn enn um
skeið. Afrennsli þess, gamla Efra
Sog, hefir farveg gegnum þröskuld-
inn milli Dráttarhlíðar og Kaldár-
höfða rétt við hliðina á núverandi
farvegi sínum og grefur sér æ
dýpra gil í móbergið. Enda þótt mó-
bergið sjálft sé fremur mjúk berg-
tegund og auðgrafin, eru samt í
því grágrýtiseitlar, sem eru seig-
ari undir tönn en sjálft móbergið.
Leifarnar af slíkum eitli eða gangi
sjást í gilinu nær miðjum þrösk-
uldi, þar sem heitir Borgardalur
eða Stekkjarhvammur. Norðan í
Dráttarhlíðinni meðfram Ósvíkinni
vóttar fyrir hjalla eða þrepi 9 m
yfir vatnsborði. Þrep þetta gengur
vestur í Björgin vestan við Ósvík-
ína, og er þar að finna allstóran
hejli, Skinnhúfuhelli Hjalli þessi
og hellirinn hafa orðið til eftir að
útrennslið ruddi sér braut milli
Dráttarhlíðar og Kaldárhöfða og
staíar af því, að vatnsborðið hefir
haldizt óbreytt um lengri tíma.
Líklega hefir svörfunin í árgilinu
tafizt á grágrýtishaftinu í Borgar-
dal, og brimþrepið og hellirinn orð-
ið til meðan áin var að vinna á því.
Að þessari kyrrstöðu lokinni held-
ur svo svörfunin áfram jöfnum
skrefum unz Miðfellshraun brenn-
ur, stíflar farveg Gamla Sogs og
markar ný tímamót í þróunarsögu
Þingvallavatns.
Það vill svo vel til, að hægt er
að komast náerri um yfirborð Þing-
vallavatns áður en Miðfellshraun
brann. í bugðunni þar sem Efra
Sog beygir ofan í skarðið milli
Dráttarhlíðar og Kaldárhöfða koma
fram lindir í gilinu rétt ofan við
og í vatnsborði áfinnar. Einmitt
þarna mun ós Gamla Sogs hafa leg-
ið, og að líkindum koma lindirnar
upp rétt ofan við þröskuldinn í
botni óssins. Lindirnar, og þar með
þröskuldurinn, liggja 6—7 m undir
núverandi vatnsborði Þingvalla-
vatns. Hafi nú ósinn verið tveggja
m djúpur á þröskuldinum, er hægt
að draga þá ályktun, að áður en
Miðfellshraun brann hafi vatnið
staðið 4—5 m lægra en það ger-
ir nú.
Nokkru eftir lok ísaldar te^ur
Skjaldbreiður að gjósa og jafn-
framt eða skömmu seinna gos-
sprungan mikla bak við Tinda-
skaga og Hrafnabjörg. Hraun frá
SkjaldbreiC renna í farveg jökul-
kvíslarinnar frá Langjökli og fylla
áður en lýkur dalinn, sem hún
rann eftir. Jökulkvísl þessi hefir
síðan horfið í hraunið vestan undir
Skjaldbreið. Söm verða og örlög
annarra lækja, sem renna að
hrauninu, og líka alls rigningar-
vatns, sem í það fellur. Allt þetta
vatn kemur svo fram sem tært
bergvatn í uppsprettum í botni
Þingvallavatns og í gjánum norður
frá því. Allur leir og óhreinindi
falla úr því á leiðinni gegnum
hraunið. Ef vel er að gáð, sést
hægur straumur í vatnsgjánum í
Þingvallahrauni, og við Vellan-
kötlu eru nokkrar uppsprettur við
landið. Gjárnar og uppspretturnar
gefa þó ekki nema mjög óljósar
hugmyndir um það vatnsmagn,
sem rennur gegnum hraunin í