Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1957, Page 2

62
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
höfðu verið langar þæfur höfð-
ingja á milli, hver upp skyldi rísa
af sinni föðurleifð og staðfestu, og
varð enginn til nema sá einn“. —
(Bisk.)
Var svo Jón biskup Ögmunds-
son vígður til biskups 1106 og
fluttist að Hólum. Var þar síðan
biskupssetur til 1801, eða í hartnær
700 ár.
Eigi er nú kunnugt hver húsa-
kostur hefir verið á Hólum, þegar
Jón biskup kom þangað,, en senni-
lega svipaður og á öðrum bænda-
býlum. Kirkja sú, er Oxi Hjalta-
son lét reisa þar, og talin var mest
kirkja á íslandi, blýþakin og vel
búin innan og vandlega, var þar nú
ekki lengur. „Hún brann upp með
öllu skrúði sínu og leyndum dómi
guðs“. Ekki er vitað hvenær þetta
gerðist,enn önnur kirkja hafði ver-
ið reist í stað hennar og stóð hún
þegar Jón biskup kom að Hólum.
En biskupi þótti hún svo lítilmót-
leg, að hún gæti alls ekki verið
domkirkja. Það var því eitt af
fyrstu verkum hans að fá sér
kirkjuvið í Noregi. Skipið, sem
flutti viðinn, kom út á Eyrum
(Eyrarbakka) og þar var farmi
þess skipað á land. Fluttu Sunn-
lendingar svo viðinn norður í
Hvinverjadali við Kjalveg, en
Norðlendingar drógu hann á sleð-
um um veturinn heim að Hólum.
Mimdu slíkt þykja erfiðir aðdrætt-
ir nú á dögum.
Síðan lét biskup brjóta niður
gömlu kirkjuna og reisa þar mynd-
arlega dómkirkju. Hefir þetta lík-
lega gerzt á árunum 1107—1110.
Var yfirsmiður þeirrar kirkju Þór-
oddur Gamlason, er kallaður var
rúnameistari.
Síðan lét Jón biskup smíða þar
skólahús vestur frá kirkjudyrum,
mjög vandað. Til þess að stýra
skólanum valdi hann Gísla Finns-
son, merkan prest af Gautlandi og
fekk honum til aðstoðar Rikinna
prest, kapilán sinn, lærdómsmann
mikinn. Hann var franskur, latínu-
skáld gott og söngfróður.
Með þessu hefst saga Hólaskóla.
Hún varð að vísU gloppótt mjög
í kaþólskum sið, og var það að
kenna mismunandi biskupum. Um
skóla er getið í tíð þessara biskupa:
Guðmundar Arasonar 1218, Jör-
undar Þorsteinssonar (1267—
1313), Auðuns rauða Þorbergsson-
ar (1313—1321), Lárentius Kálfs-
sonar (1323—1330), Égils Eyólfs-
sonar (1331—1341), Péturs Niku-
lássonar (1392—1402), Gottskálks
Nikulássonar (1498—1520). En eng-
inn skóli mun hafa verið þar á
dögum Jóns biskups Arasonar.
----------------o---
Með nýrri dómkirkju og skóla
kemur fyrst staðarsvipur á Hóla.
En ekki hafa þeir allt í einu orðið
að slíku höfuðbóli, sem þeir urðu
síðar. Vöxtur staðarins hefir kom-
ið smátt og smátt, eftir því sem
auður biskupsstólsins jókst. Þó
hafa þar verið komin mikil húsa-
kynni á dögum Guðm. biskups Ara-
sonar, eins og sézt á því, hve mik-
ið flykktist þangað af fólki á þeim
dögum. Var biskup hvað eftir ann-
að rekinn af staðnum, vegna þess
að þar var svo mikið fjölmenni, að
til auðnar þótti horfa. Þegar Kol-
beinn Tumason gerði aðför að
staðnum 9. september 1208, yfir-
gaf biskup staðinn og hafði „300
manna. Með honum voru 3 ábót-
ar, 2 munkar, nær 4 tugum presta
og margt klerka. Þar var og margt
röskra manna, og sumt strákar og
stafkarlar og göngukonur“. Af
þessu er ljóst, að ærin hafa verið
húsakynni á Hólum, þar sem slík-
ur mannfjöldi er fyrir. En öll munu
staðarhús þá hafa verið úr torfi,
en sum með hálfstöfnum úr timbri,
eins og sést á lýsingunni, þegar
biskupsmenn gerðu aðför að Tuma
Sighvatssyni: „Þeir vissu að Tumi
svaf í biskupsbúri og báru eld
sunnan að brjóstþilinu, en rjúfa
norðan .... Eru þar allir upp
dregnir, þeir er inni voru“. Nú
hafa torfhús ekki enzt lengur á
þeim dögum, en síðar varð, og
hafa biskupar því alltaf verið að
byggja upp staðinn, og sennilegt
að húsum hafi farið fremur fjölg-
andi. Og eflaust hefir verið þar
mikill húsakostur á dögum Jóns
biskups Arasonar, slíkt fjölmenni
sem þá var þar jafnan. Og árið
1549 lét Jón biskup víggirða Hóla-
stað, gera þar vegg og gröf, sem
hann nefndi „slot“. Voru þangað
fluttar fallbysáur og fleiri vopn,
en aldrei þurfti til þeirra að taka.
Jón biskup stofnaði og fyrstu ís-
lenzku prentsmiðjuna á Hólum.
-----------------o----
Árið 1552 bauð konungur Páli
Hvítfeld, er þá var höfuðsmaður
yfir íslandi, að koma hér á fót
latínuskólum, sínum við hvorn
biskupsstólinn, og skyldi setjast
guðhræddur og vel lærður skóla-
meistari við hvorn og heyrari. Þeg-
ar Páll kom til íslands, setti hann
með ráði biskupa og helztu manna
skólaskipan sína. Var þar svo á-
kveðið, að í hvorum skóla skyldu
vera 24 nemendur.
Tæpum tveimur öldum síðar
(1743) kom svo tilskipun um
latínuskóla á íslandi og í reglu-
gerð fyrir skólana er ákveðið að
skólahúsin skuli vera þessi: Ein
lestrarstofa eða skóli í tveimur
herbergjum, eða bekkjum, svefn-
stofa rétt við skólann og svo stór,
að allir skólapiltar fái rúm þar,
kennarastofur, sín handa hverjum,
þiljaðar með bekk, borði og rúmi;
borðstofa svo stór, að allir piltar
geti matazt þar, hvor bekkur við
sitt borð, herbergi handa þeim-
piltum, er veikjast kunna (sjúkra-
stofa).
Ef litið er nú yfir Hólastað um
þessar mundir, mega menn ekki
ætla að hann hafi verið neitt líkur