Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1957, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
63
Rétt þykir að geta hér inna helztu
manna á Hólum, eftir fráfall Sig-
urðar biskups Stefánssonar.
UM ÞORKEL ÓLAFSSON
OFFICIALIS
Hann var sonur Ólafs biskups
Gíslasonar í Skálholti og lærði þar.
Var hann góðum gáfum gæddur,
hóglyndur en úrræðalítill. Árið
1757 var hann skipaður djákn að
Þykkvabæarklaustri, en Þórður
Thorlacíus, sem þá var klaustur-
haldari, vildi ekki veita honum
uppeldi af klaustrinu, því að sókn-
in mátti þá kallast í eyði eftir
Kötlugos. Var Þorkell þá á flæði-
skeri staddur, en séra Högni á
Breiðabólstað í Fljótshlíð skaut þá
skjólshúsi yfir hann. í bréfi, sem
séra Högni ritar Finni biskupi þá
um veturinn, segir hann m. a.
„Djákninn Þorkell vill nú framar
spyrja um uppeldi sitt. Hann er
mikið skikkanlegur og vel að sér,
prýðandi sína köllun með lastvöru
framferði og frómum kærleiks ein-
faldleika. Mikið er vandfarið með
soddan mann“, þar sem hann sé
duglítill að sjá fyrir sjálfum sér.
Finnur biskup tók hann þá fyrir
skrifara og gaf honum þann vitn-
isburð, að hann væri „mikið þæg-
ur og skikkanlegur maður“, og sé
ekkert að setja út á hann í lær-
dómi og lifnaði.
Árið 1761 sigldi Þorkell til há-
skólans og lauk þar guðfræðiprófi
með 3. einkunn 1764. Kom hann
svo heim „og tók þá biskupsfrú
Guðríður Gísladóttir hann til sín
af sinni óþreytandi dyggð og
manngæzku og gaf honum föt og
fæði þangatf til hann vígðist til
Hvalsness 1766. En þennan tíma
var hann annars kallaður skrifari
biskupsins.
Hvalsnes helt hann í fjögur ár
og átti heima í Sandgerði. En 1770
kallaði Gísli biskup hann til dóm-
kirkjuprests á Hólum, og kvaðst
gera það vegna hans fróma sáluga
föður. Fjórum árum seinna kvænt-
ist Þorkell Ingigerði dóttur Sveins
lögmanns Sölvasonar, og þá var
þetta orkt:
Séra Þorkell sér við hlið
setur Ingigerði,
hann á betra heldur en við,
honum gott af verði.
En ekki urðu langar samfarir
þeirra, því að árið eftir andaðist
hún af barnsförum. Hún ól son,
sem lifði og hét hann Sölvi og
varð seinna prestur í Hofstaða-
þingum.
Séra Þorkell mun brátt hafa
unnið sér álit, því að þegar Jón
Teitsson biskup fell frá, kom það
til orða að Þorkell yrði biskup.
Árið 1785 skipaði Árni biskup hann
prófast í Hegranesþingi og fekk
honum um leið ráðsmennsku Hóla-
staðar og umsjón með skólahald-
inu. Að Árna biskupi látnum tók
Vigfús Scheving sýslumaður við
umsjón skólans, en fól séra Þor-
keli* að hafa hana á höndum fyrir
sig og fór svo fram til 1791. Arni
biskup andaðist 1787 og var séra
Þorkell þá skipaður officialis og
gegndi biskupsembætti í tvö ár.
Og að Sigurði Stefánssyni biskup
látnum, var honum aftur falið að
gegna biskupsembætti. Hann hafði
þá verið á Hólum í tíð fjögurra
biskupa. Var hann nú kominn á
sjötugsaldur og allmjög farinn að
hneigjast til drykkjuskapar.
UM PÁL SKÓLAMEISTARA
Hann var sonur Hjálmars lög-
réttumanns Erlendssonar, er sein-
ast var á Keldum í Mosfellssveit.
Nam hann í Hólaskóla og varð
stúdent 1777. Gerðist hann þá
skrifari hjá Ólafi Stefánssyni amt-
manni, en sigldi til háskólans 1782.
Þar lauk hann embættisprófi í mál-
fræði með 1. einkunn 1786, og var
þá kvaddur til skólameistara á
Hólum, því að Hálfdán Einarsson
meistari var þá látinn. Páll þótt-
ist eigi nógu vel undir það starf
búinn og fekk leyfi til þess að
mennta sig betur. Tók hann þá að
lesa guðfræði og lauk embættis-
í henni 1789. Kom svo sama ár til
landsins og tók við skólanum.
Páll var bráðgáfaður maður og
prýðilega að sér, hafði og mikla
hæfileika til að stjórna, enda varð
skólinn nú glæsilegri menntastofn-
un heldur en hann hafði nokkuru
sinni áður verið. Má um það vísa
til umsagnar Sveins læknis Páls-
sonar. Hann segir (1792) að
kennslan í skólanum hafi batnað
svo undir stjórn Páls, að þeir, sem
útskrifuðust þaðan áður en hann
tók við, geti varla fengizt til að
trúa því. Auk þess hafi siðprýði
pilta fleygt stórum fram. Skólinn
hafi nú svo mikið álit á sér, að
fjöldi pilta úr Skálholtsstifti
sæki um að komast þangað. —
Skólinn varpaði ljóma á Hólastað
á þeim árum, en þetta var eins og
ljós, sem blossar skærast upp rétt
áður en það fellur sem skar.
Þessir tveir menn, Þorkell offici-
alis og Páll skólameistari, voru
helztu mennirnir á Hólum þegar
Sigurður biskup fell frá. En telja
má einnig Halldór konrektor bróð-
ur Páls. Hann bjó í Hofstaðaseli
og um hann segir Sveinn Pálsson,
að hann hafi verið fróður og lærð-
ari en nokkur geti ímyndað sér
um mann, sem aldrei hafi komið út
fyrir landsteiriana. Þá má og nefna
Gísla prokonrektor Jónsson Teits-
sonar biskups, gáfaðan mann og
vel að sér í íslenzkum fræðum.
Hann var tengdasonur Halldórs og
bjó með honum í Hofstaðaseli.
-----------------o----
Þegar hér var komið, var frægð-
arsögu Skálholts lokið. Skólinn var
kominn til Reykjavíkur fyrir
nokkrum árum (Hólavallaskóli
1786), og þegar Hannes biskup