Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1957, Blaðsíða 2

254
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
dreymdi fyrir Skaftáreldum. ó-
kenndur maður, grár af hærum,
kemur í mannfagnað Síðubænda
og spáir heimsslitum. Séra Jón
spyr hann að nafni og fær það
svar, að hann heiti Eldriðagrímur.
Af framhaldi draumsins er auðrað-
ið, að draummaður sr. Jóns er tákn
eða andi hins ægilega jarðelds, því
för Deggja liggur um sömu slóðir,
og áður hafði Eldriðagrímur fetað
þá braut í jarðeldum árið 1112.
Nafn draummanns er of sérstætt
og fomeskjulegt til þess að það
geti verið út í bláinn. Raunar
munu sumir segja, að til annars
séu meiri líkur en þess, að eldgoð
Ásatrúar vitji sr. Jóns Steingríms-
sonar í draumi, en hér á við orð-
takið gamla: „Fátt er rammara en
forneskjan.“
Af ævisögu sr. Jóns verður ekki
ráðið, hvort nafn draummanns er
honum áður kunnugt.
í Landnámu er saga um sýn
Sel-Þóris á Rauðamel ytra fyrir
eldsuppkomu í grennd við bæ
hans. Milli Sel-Þóris og séra
Jóns Steingrímssonar er um
800 ára bil, þó em sýn
annars og draumur hins ekki með
öllu af ólíkum toga. Frásögn Land-
námu er á þessu leið: „Þá var Þórir
gamall og blindur, er hann kom
út síð um kvöld og sá, að maður
reri utan í Kaldárós á járnnökkva,
mikill og illilegur, og gekk þar upp
til bæjar þess, er í Hripi hét, og
gróf þar í stöðulshliði. En um nótt-
ina kom þar upp jarðeldur, og
brann þá Borgarhraun. Þar var
bærinn, sem nú er borgin.“
Þess ber að gæta, að sýn Sel-
Þóris er skráð tveim til þrem öld-
um eftir dauða hans og kann að
hafa orðið fyrir kristnum áhrifum.
Hér skal ráð fyrir því gert, að
„maður“ Sel-Þóris hafi verið goð-
kynjuð vera. Sagan segir, að hann
hafi verið mikill og illilegur. Þann-
ig myndi heiðinn maður ekki hafa
lýst neinu átrúnaðargoði sínu, en
viðhorf kristins höfundar til þess
hefur að sjálfsögðu verið allt ann-
að, enda sjást þess víða glögg
merki. Það eitt er víst, að orð heið-
inna manna um jarðeld í ölfusi, er
rætt var um kristnitökuna árið
1000, sýna ótvírætt, að þeir töldu
hann verk goða en ekki jötna eða
annarra vætta.
Skal þá horfið frá Eldriðagrími
sr. Jóns og manni Sel-Þóris. En
ekki eru öll kurl komin til grafar,
með Grímsnafnið.
Allir íslendingar kannast við
draum Flosa á Svínafelli eftir
Njálsbrennu. í draumnum þóttist
hann vera staddur að Lómanúpi
og sjá upp til núpsins, sem opnað-
ist, og gekk maður út úr honum í
geithéðni og hafði járnstaf 1 hendi.
Hann fór kallandi og kallaði á
brennumenn, suma fyrr en suma
síðar, eins og gerr segir frá
í draumnum. Flosi spurði hann
að nafni, en hann nefndist
Járngrímur og kvaðst fara skyldu
til Alþingis. „Hvað skalt þú þar
gera?“ sagði Flosi. Hann svaraði:
„Fyrst skal ég ryðja kviðu, en þá
dóma, en þá vígvöll fyrir vegönd-
um.“ Að lokum laust hann niður
stafnum og varð brestur mikill.
Síðan gekk hann inn í fjallið, en
Flosa bauð ótta. Á þennan hátt er
meginefni þessa stórfellda draums.
Hér skal ekki sérstaklega gert ráð
fyrir því, að Flosa hafi í raun og
veru dreymt hann. Þræðir hans
hafa verið raktir sundur, útlend og
innlend föng talin fram, en nafni
draummanns hefur verið lítill
gaumur gefinn. Þó er það eitt
merkasta atriði hans. Höfundur
Njálu var kristinn, en samt tel ég
lítinn vafa leika á því, að Járn-
grímur draumsins sé Óðinn Ásatrú-
ar, eða arftaki hans í draumum
síðari alda, dauðinn. í nafni Járn-
gríms felst sú trú heiðins dóms, að
Óðinn ráði fyrir örlögum vopnbit-
inna manna. En öðrum þræði gæti
draumurinn tæpt á þeirri fornu
skoðun, að dauðir menn fái bústað
í björgum.
í Sturlunga sögu segir frá því,
að Guðmundur guðiþekkur, Gunn-
arsson, á Ásgrímsstöðum í Hegra-
nesi gekk til Miklavatns að veiða
fiska aðfangadag jóla. „Og um
kveldið, áður hann fór heim, tók
að dimma mjög. Þá gekk maður að
honum, mikill og ákaflega þrek-
legur. Hann var í kufli og lét slúta
hattinn. Guðmundur spurði, hver
hann væri. Hann kvaðst Járngrím-
ur heita. „Hvert skaltu fara?“ sagði
Guðmundur. „Upp í Hornskarp“,
sagði hann, „og þaðan til Akra og
þaðan vestur til Línakradals.“ Síð-
an gekk hann á brott. Guðmund-
ur leit eftir honum og sá, að svört
bót var milli herða honum. Fór
Guðmundur heim og vissi ekki til
manna, er hann sá Ijós og menn.“
Mannvíg komu í kjölfar þessa at-
burðar, á Hornskarpi og Akri.
Vel má vera, að höfundur Njálu
hafi heyrt þessa atburðar getið og
nafn draummanns sé af þeirri rót
runnið. Járngrímar tveir koma hér
við sögu, og beggja hlutverk er
bundið við vígaferli. en þá er líka,
að heita má, allt sameiginlegt upp-
urið. Eg held, að höfundur Njálu
hafi ekki þurft að fara í þessa
smiðju að leita sér efnis. Járn-
grímur var honum tiltækur í lands-
þekktri þjóðtrú þrettándu aldar.
Eg hefi minnzt á Élja-Grím, Eld-
grím og Járngrím og reynt að færa
líkur að sameiginlegum uppruna
þeirra. Bilið milli fornaldar og nú-
tíma er oft undramjótt, þegar að
er gáð. Til skamms tíma hefur lif-
að hér góðu lífi þjóðtrú landnáms-
aldar, komin frá Noregi í önd-
verðu, og heldur enn víða velli.
Fram um síðustu aldamót felldu
íslenzkir skipasmiðir „blótspón“ aí
hverju tré, sem þeir tóku til skipa-
smíða. Því er sízt að furða, þótt