Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1957, Qupperneq 4

272
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
gengur hann fram eftir öllu Land-
inu, fram með Rangá; sá gári hefir
nú nýlega gjörbreytt Stóra Klofa,
Litla Klofa, Borg og Stóruvelli, og
stefnir fram lengra, og er að gjör-
eyða Tjörfastaði, og svo Húsagarð,
Bjalla, Lunansholtsengjar, Efrasel
og Neðrasel. Sandröst þessi er hátt
á þriðju mílu á lengd þar sem er
í byggð, og sums staðar um og yfir
y4 míla á breidd. Þar er sandmagn-
ið svo mikið, að ekki getur að líta
meira stórfenni í snjóvetrum. Er
svo mikið stórfenni við Stóruvelli,
að það er auðgert að ríða slétt víð-
ast hvar upp á bæinn. Líkt er og
á Tjörvastöðum. Miðgárinn tekur
sig upp inni við Þjórsá fyrir inn-
an Skarfanes, og er í fyrstu kom-
inn innan af Þjórsárdalsvikrum
fyrir ofan Þjórsá. Hann hefir gjör-
eytt Eskiholt, Eril, Garða, annexí-
una Skarð og lénsjörðina Fells-
múla; þessar jarðir hafa reyndar
allar, nema Eskiholt og Erill, ver-
ið byggðar upp aftur í bithaga. Nú
er hann að eyða Ósgröf, Skarfanes,
Yrjar, Skarðssel, Skarð (hið ný-
byggða), Minnivelli og engjar á
Heysholti og Þúfu. Sá gári er um
2 mílur á lengd, en mjórri en hinn.
Milli þeirra var grastunga upp
undir Ósgröf, og er Mörk efsti bær
í þeirri tungu, og svo Skarð, Krók-
tún, Garðar og Fellsmúli. í vetur
náðu þeir saman um Mörk, og má
telja þá jörð nú gjöreydda; en það
er auðsætt, að þegar þeir eru
komnir saman, þá sópast fljótt um
tungu þessa, þar eð sandmegnið er
bvo fjarskalegt fyrir innan. Þriðji
gárinn gengur fyrir vestan Skarðs-
fjall, og hefir gjöreytt Árbæ og
vofir yfir Hvammi. Þessi eru að-
algáramir í Landsveit en auk þess
er aukagári úr þeim austasta, sem
hefir eytt Merkihvol fyrir löngu,
og er að eyða Galtalæk og stefnir
á Leirubakka og Vatnagarð. Svo
er í miðgáranum með fram Skarðs-
fjalli að sunnan, svo mikið sand-
magn, að það hefir skelft slétt suð-
ur af fjallsendanum, og mun hann
þá og þegar eyða Látalæti og
skemma land á Hellum.
Sandur þessi, sem gengur yfir
sveitirnar, er þrenns konar. Fyrst
er moldarflag, sem blæs upp, hér
um 2%—3 alnir á þykkt; innan
um það eru öskulög eftir Heklu-
gosin, og hefi eg talið 11 í einu
jarðfalli. Meðan moldarlagið er að
blása upp, gengur eyðingunni af
fokinu seint, og sprettur oftast upp
úr blástursmoldinni. Síðan er blá-
svart ösku- eða brunasandlag, mis-
jafnlega þykkt, oftast kringum al-
in, og svo vikurlag sem er nálægt
hálf alin og sumsstaðar mikið
minna. Þar undir er brunahraun.
Vikursandurinn er hvítur á lit og
er oft svo stórgerður eins og sauð-
arvölur; hvar sem hann kemur á
grasrót brennir hann úr allan gróð-
ur, og er þá víst að þar fer að
blása upp þegar til þess viðrar
næst. Þar sem þessi gamli vikur-
sandur fýkur mest fram, fylgir
honum óhollusta mikil, bæði fyrir
menn og skepnur, og í vor, þegar
sandveðrin voru sem mest, varð
vatn ódrekkandi í lækjum af
brennisteinsbragði.
Það er grátlegt að sjá slíkar
sveitir verða að blásvörtu ösku-
flagi, sem voru fyrir 50 árum kjarn
-beztu sveitir á Suðurlandi. Þá var
allur efri hlutur Landsveitar al-
þakinn þéttum birkiskógi, og fén-
aður gekk þar sjálfala á hverjum
vetri, og gerði það seinast í fyrra-
vetur á fáeinum bæum, þar sem
land er enn óeytt til fjalla. En nú
sést ekki annað eftir af skógunum,
en fáeinar kaldar rótarfeyskjur,
sem fjúka með sandinum, nema
lítill blettur inn við Þjórsá. Eftir
því sem eg hefi næst komizt, þá er
ekki eftir meira af graslendi á efra
helmingi sveitarinnar, fyrir ofan
Stóruvallalæk, en sem svarar ein-
um sjöttungi af landflákanum.
Alagablettir
í Súgandafirði
Frásagnir þær, er hér fara á eft-
ir, eru ritaðar af Kristjáni G Þor-
valdssyni matsmanni á Suðureyri.
Birtust þær í „íslenzkum sagna-
þáttum og þjóðsögum“ 1949, en eru
hér nokkuð fyllri.
Staður. — Bannað var að slá
Bæarhvylft, en hins vegar mátti
nota þar mótak, og var það jafnan
gert. Ekki þekkjast gamlar sagnir
um brot á banni þessu, en vitað er,
að á seinni árum hefir tvisvar verið
slegið í hvylftinni. Sumarið 1897
lét Sturla Jónsson, þáverandi
bóndi á Stað, slá í hvylftinni, og
töldu ýmsir það verða orsök þess
að hann drukknaði 28. febrúar vet-
urinn eftir, ásamt öllum sem með
honum voru. Þorvarður Brynjólfs-
son, sem var prestur á Stað frá
1901 til 1925, lét slá Bæarhvylft eitt
sumar. Missti hann hest veturinn
eftir, og var það af sumum álitið
hegning fyrir brot landhelginnar,
en ekki er mér kunnugt um að
prestur eða fólk hans hafi litið
þannig á það.
Bær. — í Árós voru hús, sem fé
var haft í á vetrum. Var það gert
til að nota fjörubeitina. Óhreint
þótti þar á margan hátt. Fram yfir
seinustu aldamót stóðu húsin við
sjóinn, og voru svartir krossar á
öllum hurðum. Áttu þeir að verja
að illar verur kæmist í húsin og
grönduðu fénu. Það bann var á,
að aldrei mátti hafa þar hrút. Þetta
kom sér mjög illa um fengitímann,
því að menn urðu að leiða hrút-
inn frá bænum og heim aftur á degi
hverjum, hvernig sem viðraði og í
hverri færð sem var. Þegar verst
var yfirferðar, freistuðust menn til
að hafa hrútinn niður frá yfir nótt-
ina, en þótti jafnan gefast illa.