Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.1957, Blaðsíða 2

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
382 ,
hans, William James eldri, fluttist
vestur um haf frá írlandi 1789.
Hann varð einn af hinum fyrstu
auðkýfingum hins nýja heims og
jafnframt höfuð máttarstólpi Kalv-
instrúarinnar. Sonur hans, Henry
James eldri, lagði aftur á móti nið-
ur alla auðsöfnun og lifði eingöngu
fyrir andann. — Ralph Barton
Perry sem skrifað hefur fræga bók
um William James lýsir þeirri arf-
leifð, sem hann hlaut frá afa sín-
um og föður eitthvað á þessa leið:
— „Þegar ólgandi (eða írsk) lund,
kalvínsk guðrækni og eirðarlaus
atorka mótast af auði og áhyggju-
leysi verður niðurstaðan staðföst
púritanatrú í innbyrðis baráttu við
góðmennskuna og reikult tilfinn-
ingalíf mildað af siðfágun". — Við-
horf föðurins, William James
eldra, mótuðust af sterkri ein-
staklingshyggju og trúarlegri dul-
hyggju. Hann boðaði einskonar
frelsis, jafnréttis og bræðralags.
socialisma og komu þúsundáraríkis
Hann hélt fyrirlestra um heim-
speki og þjóðfélagsvandamál og
skrifaði bækur, sem fáir lásu.
William James yngri var alinn
upp í andrúmslofti frelsis og um-
burðarlyndis á heimili þar sem
nám, skilningur og þekking var
inntak lífsins. Þegar börnin Alice,
William og Henry James yngri
(sem varð einnig þekktur rithöf-
undur) byrjuðu að stálpast tók fað-
irinn sig upp með fjölskylduna og
fluttist til Evrópu til þess að börn-
in gætu notið fræðslu sem gerði
þau „ekki alveg jafn andlega sam-
anrippuð og skólar í Ameríku". —
Á uppvaxtarárum Williams yar
fjölskyldan á stöðugu ferðalagi um
Evrópu og Ameríku í leit að nýjum
hugmyndum og fróðleik. Hún hafði
viðdvöl til skiptis í New York,
París, Genf, London, Boulonge og
Bonn. Hvar sem hún kom kynntist
faðirinn hinum frægustu mönnum:
Emerson, Wilkinson og Carlyle,
Longfellow, Dr. Holmes og Charles
Eliot. Þannig komst William James
strax í æsku í kynni við framandi
tungur og ólík sjónarmið. Fjöl-
skyldunni var ekkert mannlegt ó-
viðkomandi og áhugi sveinsins
beindist einnig að vísindum og
gerði hann margvíslegar tilraunir
með dýr, rafmagn og efnablöndur.
Báðir bræðurnir lásu kynstrin öll
af bókum. Henry James yngri
byrjaði þegar að semja skáldsögur
og leikrit en William lét sér nægja
að halda ræður um Schopenhauer
og Renan.
Þegar William James náði átján
ára aldri ákvað hann að gerast
listamaður. Öll fjölskyldan tók sig
þá upp og fór fra Bonn til Parísar
og þaðan heim til Newport til þess
að læra að mála!
James byrjaði nám í hinum
fræga skóla William Morris Hunt
og teiknaði og málaði af kappi við
hlið John La Farge sem einnig
var að hefja listamannsferil sinn.
En áður en árið var liðið hjaðn-
aði áhugi James fyrir listinni
skyndilega og hann sneri sér að
vísindunum. En þessi kynni hans
af myndlist urðu þó ekki með öllu
árangurslaus. Hún æfði auga hans
fyrir hinu myndræna, og þess
vegna talar heimspekingurinn
William James oft í litum og mynd-
um og skrifar blæbrigðaríkan og
auðugan stíl. Það er heldur ekki
ósennilegt að viðhorf listamanns-
ins til veraldarinnar hafi átt nokk-
urn þátt í að móta þá heimspeiri
hans, að lífið og tilveran sé leir
í hendi manns til mótunar, — litir
sem menn bera að hvítum striga.
Haustið 1861 innritaðist James
í Harvard háskóla og hóf nám sitt
í efnafræði og náttúruvísindum.
Sama ár brauzt borgarastyrjöldin
út og faðir hans, Henry James, full-
ur af eldmóði gegn þrælahaldi og
kúgun fór í stríðið með tveimur
yngstu sonum sínum. Hvorugur
eldri bræðranna, William og Henry,
gátu gegnt herþjónustu sakir sjúk-
leika.
William James kembdi ekki hær-
urnar yfir sýrum efnafræðinnar.
Áhugi hans snerist brátt að nátt-
úruvísindum og þá einkum kenn-
ingum Darwins, sem teknar voru
að grafa um sig og skapa andrúms-
loft hinnar grimmilegu viðureign-
ar milli „trúar“ og „vísirxda“ sem
brauzt út undir lok aldarinnar.
Samtímis þessu hóf hinn ungi
námsmaður nám í læknisfræði,
með hálfum huga þó og trúlítill á
tæki hennar, — nema þá helzt hníf-
inn. Auk námsins las hann bækur
um ólíkustu efni; jarðfræði, dýra-
fræði, uppruna tungumála, frönsku
byltinguna, sanskrítar bókmenntir
og eðli syndarinnar.
Ári síðar 1865 kvaddi hann
skólabekkinn og tók þátt í vísinda-
leiðangri til Brasilíu. Hann hreppti
veður stór: — „Þú fúla haf, þér for-
dæmingar álar! Enginn hefur leyfi
til að skrifa um „eðli hins illa'*
eða hafa nokkra skoðun um það
mál, nema sá sem hefur verið til
sjós“.
Eftir árs útivist í Brasilíu hóf
James aftur nám sitt í læknisfræði
við Harvard. Ekki staðfestist hann
þó að þessu sinni heldur og sigldi
næsta vetur til Þýzkalands.
Næstu tvö árin dvaldist James í
Berlín og Dresten. Hann hugðist
halda áfram læknisfræðinámi
sínu, en sóttist það seint sakir
sjúkleika. Hann þjáðist af tauga-
veiklun, augnveiki og svefnleysi.
Hann varð þunglyndur með köfl-
um og vonlítill um að geta nokkurn
tíma orðið starfandi læknir. Það
langa svartnætti sálarinnar sem nú
seig yfir vitund hans rændi hann
voninni og veitti honum þá and-
legu eldskýrn, sem vígði hann til
heimspekinnar. Hann dró sig inn
í skel sína og gaf sig að mestu að
heimspekiritum og sálarfræði.
«