Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.1957, Blaðsíða 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS
»83
Þegar James kom aftur heim til
Bandaríkjanna lauk hann prófi 1
læknisfræði, en fékkst aldrei við
lækningar. Heilsu hans hrakaði og
þunglyndi hans náði hámarki.
Hann lagði árar í bát og lét reka:
Hvaða tök hafði manneskjan á lífi
sínu? Hvað var hún annað en hjóþ
sem snerist um sjálft sig í ráð-
leysi, leikbrúða, sem stjórnaðist af
ósýnilegum þráðum í hendi forlag-
anna? Ákvarðaðist ekki allt líí
hennar af uppruna og umhverfi,
og hvað var hinn frjálsi vilji
mannsins til að vera sinnar eigin
gæfu smiður annað en ímyndun
ein?
En einmitt um þessar mundir
barst James í hendur rit hins
franska heimspekings Charles
Renouvier um frjálsan vilja manns-
ins. — 30. apríl 1870 skrifar hann
í dagbók sína: „Ég álít að í gær
hafi reynslutími minn í lífinu náð
hámarki. Ég lauk við að lesa fyrri
hlutann af annari ritgerð Renou-
viers og get ekki séð hvers vegna
sú skoðun hans á frjálsum vilja „að
hugsun sé viðhaldið vegna þess að
ég kýs að svo sé, þótt mér sé í
sjálfsvald sett að ala í hennar stað
aðrar hugsanir", þurfi að vera röng.
Ég ætla a. m. k. að trúa því — bar
til næsta ár — að hún sé rétt.
Fyrsta verk hins frjálsa vilja skal
vera að trúa því að viljinn sé
frjáls“.
Hvort sem James misskilur
Renouvier eða ekki, þá fann hann í
þessu lausnina á sínu eigin
vandamáli og lækningu við sjúk-
dómi sínum. Og þessi nýja hug-
mynd verður uppistaðan í allri hans
heimspeki: — Hugsun hefur allt-
af ákveðinn tilgang og miðast því
við ákveðna framkvæmd. Um eðli
og gildi hugsunar er ekkert hægt
að segja fyrr en vitað er til hvers
hún leiðir. Gildi hugsunarinnar
hlýtur því að ákvarðast af afleið-
ingum hennar; — hinu hagnýta
gildi verksins sem af henni leiðir.
Árið 1872 var James ráðinn sem
kennari við Harvard. Fyrst í stað
kenndi hann líffræði og heilsu-
fræði og síðar sálarfræði.
Árið 1878 kvæntist William
James og byrjaði að kenna heim-
speki. Sama ár samdi hann við
bókaútgefandann Henry Holt um
að skrifa bók um sálarfræði í bóka-
flokknum „Amerísk vísindi". Holt
krafðist þess að handritið yrði til-
búið árið eftir en James taldi sig
þurfa tvö ár til að Ijúka bókinni,
og var um það samið. Að tólf ár-
um liðnum var bókin tilbúin til
prentunar! Á þessum árum ferð-
aðist James til Frakklands, Eng-
lands og Þýzkalands til að kynn-
ast mönnum og kenningum í þess-
um fræðum í Evrópu. Hann eyddi
einnig allmiklum tíma í rann-
sóknir á dulrænum fyrirbrigðum
og miðilsstarfsemi, en komst ekki
að neinni niðurstöðu í þeim efn-
um. Þau aðeins styrktu hann í trú
hans á að öruggast væri að treysta
ekki um of „óyggjandi" vísinda-
legum kenningum því að alltaf
gætu nýir hlutir gerzt sem koll-
vörpuðu gömlum „sannindum".
Rit James um sálfræðina „The
Principles of Psychology" skipaði
honum í röð hinna þekktustu sál-
fræðinga, á bekk með James Ward
og Carl Stumpf. Sá kafli bókar-
innar sem fjallar um vanann varð
einkum víðþekktur, en kjarni hans
var: „Sá sem sáir verki uppsker
venjuna. Sá sem sáir venjunni
uppsker eðlið. Sá sem sáir eðlinu
uppsker forlög sín“.
Þegar James hafði lokið þessari
bók ákvað hann að „snúa sér að
alheiminum“, eins og hann orðar
það í bréfi til bróður síns, og gera
heimspekinni sömu skil. En hraði
mannlífsins í hinum nýja heimi gaf
honuxn lítinn frið til kyrrlátra hug-
leiðinga um hin dýpri rök viðburð-
anna. Hann eignaðist um þessar
mundir fimmta barn sitt og til að
sjá sér farborða skrifaði hann í
blöðin um dægurmál og flutti fyr-
irlestra um það sem hann var beð-
inn!
Tíu árum seinna komu frá hans
hendi tvær bækur: „Talk to Teach-
ers“ og „Will to Believe". Þessi rit
voru samsafn úr greinum og ræð-
um sem hann flutti í erli daganna,
en ekki „bókin“ um heimspekina
sem vera skyldi heilsteypt lausn
á lífsundrinu. Sama máli gegndi
um næstu bók hans sem fjallaði um
trúmáhn. „The Varieties og Rele-
giouse Experience“, hún var ekki
það sem honum lá þyngst á hjarta.
Eftir að hún kom út er hann
óánægður með verk sitt og skrifar:
„Nú langar mig til, ef ég get, að
skrifa eitthvað alvarlegt, kerfis-
bundið og rökfræðilega geirneglt.
Ég hef haldið nóg af þessum
glundurslegu fyrirlestrum — fyr-
ir almenning“.
En hin rökfræðilega geirneglda
bók um heimspekina var aldrei
skrifuð, — aðeins drög að henni,
sem gefin voru út undir nafninu
„Pragmatism" og „A Pluralisl’c
Universe". Brúin yfir heimsfljótið
var byggð frá tveim aiidstæðum
sporðum og náði aldrei saman, hið
síðasta orð var aldrei sagt.
Vorið 1910 sigldi William James
sína síðustu för til Englands til
þess að vera þar hjá bróður sínum
sjúkum. James var sjálfur farinn
að heilsu þegar hann lagði upp í
þessa för og vissi að hann átti
skammt eftir ólifað. Þeir sneru
heim saman, bræðurnir og William
James náði landi til að deyja. —
Hann lézt á sveitasetri sínu í New
Hampshire, þar sem fjórtán dyr
opnuðust út — til veruleikans og
líísins.