Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.1957, Blaðsíða 11
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Gunnar Dal skrifar um
PRACMATISMANN
IFYRSTU bók sinni „The Principles
of Pyschology“ styðst William
James á sama hátt og Herbert Spencer
við þróunarkenningu Darwins til að
útskýra uppruna og eðli mannlegra
hugsana. Herbert Spencer áleit um-
hverfið hið skapandi afl, sem mótaði
huga mannsins. Hann kenndi að nýjar
hugmyndir yrðu því til vegna þróun-
ar eða breytinga umhverfisins, sem
breyttu um leið mannshuganum. Þessi
kenning Spencer var aðeins hálfur
sannleikur í augum James. — Getur
breyting þá aðeins orðið é umhverfi?
Hvers vegna getur breyting ekki einnig
átt upptök sín í manninum sjálfum?
James neitar ekki áhrifum umhverfis-
ins eða því að þróun þess veki nýjar
hugsanir. En breytingar gerast þó ekki
síður í huga mannsins, breytingar í
líki nýrra hugmynda sem eiga upptök
sín þar — og breyta jafnvel siðar um-
hverfinu. James leit á mannshugann
sem smiðju tilverunnar þar sem nýjar
hugmyndir og nýtt líf er hamrað úr
deiglu hins óskapaða. Þannig er hug-
urinn skapandi gerandi en ekki þol-
andi sem mótast aðeins af umhverfi.
Hann er tæki sem ekki aðeins kennir
manninum að aðlagast —umhverfinu
heldur einnig að umskapa heiminn —
sér í hag.
Kjarninn í heimspeki James hefur
verið nefndur „Pragmatism". Hann er
aðferð til að meta sannleiksgildi hug-
mynda, kenninga og hugsjóna: — „T’l
þess að hugsa fullkomlega skírt um
einhverja skoðun þurfum við aðeins að
athuga hvaða hagnýt áhrif og afleið-
ingar hún hefur í för með sér, hverrar
reynslu sé að vænta af henni og hvaða
ráðstafanir við þurfum að gera henn-
ar vegna. Hugmynd okkar um áhrif
hennar er ekki skoðunin sjálf, ef hún
á annað borð hefur nokkurt gildi“
Hin nánu kynni James af vísind-
um kenndu honum að öllum vísinda-
legum sannindum er sífellt verið að
kollvarpa, breyta og endurbæta. Hann
komst því að þeirri niðustöðu að eng-
in óhagganleg og endanleg sannindi
v*ru til. Sannindi breytast aiíciit i
og víðtœk
SÍÐARI HLUTI
samræmi við reynslu nýrra kynslóða.
Tilveran er ekki óumbreytanleg. Það
er, áleit James, alltaf eitthvað nýtt að
skapast í alheiminum alveg eins og í
manninum sjálfum. James neitar öll-
um algildum sannindum, sem til séu
óháð mannlegri reynslu. Maðurinn
verður því að láta reynslu sina vera
mælikvarðann á hvað sé sannleikur og
telja það satt sem vel reynist.
Eins og fyrr segir álítur James, að
hugmyndir manna séu tæki í lífs-
baráttunni. Tilgangur þeirra er annað
hvort að samlagast betur umhverfi
sínu eða breyta því og umskapa ein-
staklingnum í hag. í samræmi við þetta
verður það mælikvarðinn á sannleiks-
gildi hugmyndar eða skoðunar, hvort
hún nær því takmarki sínu að verða
okkur til nytsemdar og fullnægja and-
legum og líkamlegum þörfum. —
„Sannar eru þær hugmyndir, sem sam-
rýmast okkur, sem við getum staðfest
og gert að veruleika". í sjálfu sér er
engin hugmynd rétt eða röng. Hug-
mynd verður rétt ef hún nær tilgangi
sínum og leiðir til hagsældar. Hug-
mynd verður röng ef hún nær ekki
tilgangi sínum og leiðir til ófarnaðai.
Lífið er ekki til vegna hugmynda
mannsins, heldur eru hugmyndir
manna og þekking til vegna lifsins;
sem tæki í lífsbaráttunni. Sannleikur-
inn, jafnt sannleikur hinnar heilbrigðu
skynsemi og sannleikur vísindanna
verður því margvíslegt stundarfyrir-
brigði skaþaður af manninum sjálí-
um og utan hans eru heldur engin al-
gild sannindi til. Og þess vegna eins og
Goethe segir einhvers staðar: — „Was
fruchtbar ist allein ist war“. — Ekki
verður þó Goethe yfirleitt sakaður um
að leggja mælistiku markaðstorgsins
á Uia «óri sannmdi
áhrif hans
Pragmatisminn, þessi nýi mælikvarði
á hvað sé sannleikur, kann að vera
hagkvæmur að vissu marki og hefur ó-
neitanlega nokkuð til síns máls. Samt
virðist hann einnig eiga sínar takmark-
anir: — Á miðöldum t. d. var jörðin
talin flöt og sú var tíðin að enginn
áleit hana hnöttótta. Ef sannleikur er
ekki til óháður skoðunum manna var
það heldur ekki sannleikur á 15. öld
að jörðin sé hnöttótt. Að koma fram
með þá kenningu að jörðin snerist
stríddi á móti trúnni og kenningum
kirkjunnar og ógnaði veldi hennar og
áhrifum. Gerum ráð fyrir að kirkjan
hafi verið burðarás siðmenningarinn-
ar. (Hvort svo var eða ekki skiptir
hér ekki máli). Kenning vísindamanns-
ins um að jörðin snerist stuðlaði þá
að því að kippa fótunum undan sið-
menningunni sem hefði í för með sér
hinar verstu afleiðingar. Pragmatism-
inn heldur því fram að kenning ;é
rétt ef hún leiði til hagsældar, röng
ef hún leiðir til ófarnaðar. 1 þessu
vandamáli hefði því Pragmatismi á 16.
öld tekið afstöðu gegn sannleiksgildi
þeirrar kenningar að jörðin snerist —
og einnig gegn afstöðu hins sama
Pragmatisma á 19. öld hvað þessa
kenningu snertir. Þannig getur sam-
k;æmt þessum mælikvarða á hvað sé
sannleikur hið sama bæði verið satt
og ósatt, jörðin bæði verjð flöt og
hnöttótt, snúizt og staðið kyrr. Annað
hvort eru dyr opnar eða lokaðar. Við
hljótum að krefjast samræmis í hugs-
un hjá heimspekingi engu síöur en hjá
skóara eða trésmiði. Og það eru fleiri
ljón á veginum: — Það gæti t. d. 6-
neitanlega verið okkur mjög svo hag-
kvæmt undir vissum kringumstæðum,
að 2+2 væru 5 eða 1000-M væri 0.
En jafnvel hinn harðsvírasti Prag-
matisti mundi tæplega halda ilíku
fram.
James er allt þetta ljóst og þótt
hann virðist sums gtaðar ákvaðinn í