Lesbók Morgunblaðsins - 04.08.1957, Qupperneq 12
400
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
að sigla fram hjá öllum „Intellektual-
isma“ sér hann sér ekki alls staðar
fært að komast af án hans, nema eiga
það á hættu að kenningin verði glóru-
laus. Þess vegna bætir hann við: —
„Sannleikur í vísindum er það sem
fullnægir okkur bezt, einnig smekk
okkar, en höfuðmælikvarðinn er þó
alltaf sá að hann sé í samræmi við
fyrri sannindi og nýjar staðreyndir“.
— Hér verður James að viðurkenna
sannindi og staðreyndir sem ekki eru
nauðsynlega mældar á hinn pragmat-
iska kvarða. Og í því er fólgin viður-
kenning fyrir takmörkunum Pragmat-
ismans til að ákveða hvað sé sannleik-
ur. Við gætum þá e. t. v. fallizt á aftur
á móti að Pragmatisminn sé sannur
svo langt sem hann nær!
Heimspeki James gæti virzt heim-
speki manns sem hefur lesið of mikið
um ólík viðhorf í vísindum, sálfræði,
heimspeki og trúmálum til þess að geta
unnið úr öllu þessu samræmda lífs-
skoðun. Jafnframt -kenningu sinni um
hið pragmatiska eðli sannleikans og
empiriskum tilhneigingum, boðar hann
trú á æðri vitund í manninum og æðri
veröld en þá, sem menn þekkja.
„Mannleg vísindi", skrifar James, „eru
dropi í hafi fáfærðinnar. Ef til vill
það eina sem við getum verið viss um,
er að sá heimur sem við nú þekkjum,
er brot af stærri heimi, en um eðli
þess heims getum við ekkert sagt“. —
Hvernig getur þá William James verið
viss um að algild sannindi óháð
reynslu manna séu ekki til? Hin stund-
legu sannindi sem heimspekingurinn
uppgötvar í skynheimi mannsins virð-
ast þá naumast réttlæta neinn dóm
um eðli sannleikans. Ef algild sann-
indi væru til þyrfti að sjálfsögðu full-
komna vitsmuni og fullkomna þekk-
ingu til að skilja þau í heild sinni. Og
þar sem menn hafa hvorugt, virðast
allar fullyrðingar um þetta efni vafa-
samar.
James hafnar bæði efnishyggju og
hughyggju. Veröldin er að hans hyggju
ekki af einni rót runnin heldur mörg-
um jafnupprunalegum. — Menn greina
ósjálfrátt milli hins ytra og hins innra,
milli hugsana og hluta og hugsa sér
þetta tvenni sem andstæður. Heim-
spekingarnir byggðu á þessum grunni
kenningar sínar um sál og líkama, anda
og efni, skynjun og hið skynjaða, veru-
leika og blekkingu. Efnishyggjumenn
Ofe hughyggjumenn, sem ''oru sam-
mala um hina rökfræðiieeu nauðsvn
þess að veröldin væri af einni rót,
litu annað hvort á efnið sem anda eða
andann sem efni. Hinir sem viður-
kenndu hvort tveggja litu á vitundina
sem sjálfstæðan upprunalegan eigin-
leika jafnraunverulegan efninu. —
William James gerir hvorki efnið að
anda né andann að efni og er einnig
andvígur hinni hefðbundnu tvíhyggju.
Vitundin, segir hann, á sér ekki sjálf-
stæða tilveru. Hún sprettur af starf-
semi líffæranna og gerir lífverunni
unnt að samlagast umhverfinu og upp-
fylla þær kröfur, sem það gerir til
Roosevelt: Pragmatisminn hafði djúp
áhrif á hann.
hennar. Hið upphaflega er hvorki efni
né andi heldur eitthvað sem hvoru
tveggja greinist frá. Þetta eitthvað
nefnir James „hreina reynslu". Þessi
óskilgreinda „hreina reynsla" er und-
irstraumur lífsins, sem flytur með sér
jafnt efniviðinn í væntanlegar hugs-
anir og hæfileikann til hugsunar. I
manninum greinist þessi straumur í
tvær kvíslar, þekkjandann og hið
þekkta. En hvert er þá eðli hinnar
hreinu reynslu? Getur í raun og veru
nokkur skynjað hana? — Engir, segir
James, nema „nýfædd börn og menn
í svefnrofum eða milli vita sökum
drykkju, sjúkdóms eða barsmíða". —
Þau sannindi sem af þessum grunni
spretta eru engin varanleg sannindi
bví að bau eru sífelldum breytingum
undirorpin. Mælikvarðinn á þau verð-
ur því einnig frá þessu sjónarmiði hið
nytsama. Hlutverk heimspekinnar verð
ur aðeins að fjalla um hluti sem hægt
er að skilgreina á grundvelli reynsl-
unnar, en ekki með rökfræðilegum
ályktunum. Þetta telur heimspeking-
urinn Alfred North Whitehead (Science
and the Modern World) byltingu í sögu
heimspekinnar, þetta að neita tilveru
vitundarinnar sem sjálfstæðrar eining-
ar í anda Descartes (cogito) en skoða
hana í þess stað sem svar við um-
hverfinu. — Allt þetta er að finna í
ritum James, — en þar eru líka að
því er virðist að finna sjónarmið and-
stæð þessu. Fróðustu menn um heim-
speki James telja sig ekki umkomna
þess að skera úr um hver niðurstaða
James hafi í raun og veru verið í þessu
máli. Þeir telja ummæli hins ensKa
heimspekings Whiteheads, byggjast á
alltof einhliða túlkun eða misskilningi.
Sést það bezt á því að James hafnar
alls ekki metafysikinni, notar sjálfur
rökfræðilegar ályktanir og telur jafn-
vel líkur fyrir framhaldslífi, að sjálf-
sögðu vitundar óháðri líffærastarfsemi.
Hér vantar hina samræmdu niður-
stöðu. Brúin er byggð frá tveimur
andstæðum stólpum — og nær ekki
saman.
Rit sitt um trúmál nefnir William
James „The Will to Believe". Ekki
var hann þó íullkomlega ánægður með
þessa nafngift. Hún fól í sér að trúin
byggist á óskhyggju manna um að
guð væri til og að þeir ættu eilíft líf
fyrir höndum. Þannig földust efasemd-
ir og vantrú í þessum titli, þótt það
væri ekki tilgangur James. Síðar meir
kvað hann nafn bókarinn hafa átt að
vera „The Right to Believe", eða rétt-
urinn til að trúa.
James reynir hér að leiða til lykta
þær deilur sem risu milli trúar og
vísinda á miðri 19. öld. Vísindin höfðu
kollvarpað mörgum kennisetningum
kristninnar og þeir sem virtu sannleik-
ann gátu ekki lengur trúað ýmsu sem
stóð í biblíunni. Á hinn bóginn gat —
jafnvel þótt allar kennisetningar kirkj-
unnar reyndust hjóm — trúin sjálf leg-
ið dýpra í eðli mannsms en skynsem-
in og átt a. m. k. jafnan rétt. — Trú-
arleg reynsla segir James, er stað-
reynd í lífi margra manna og henni
er ekki hægt að neita fremur en ann-
arri reynslu manna. — „Ef þú spyrð
hvað þessi reynsla sé, þá er hún eintal
við hið ósýnilega, raddir og sýmr,