Lesbók Morgunblaðsins - 17.08.1957, Blaðsíða 14

418
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Jón R. Hjálmarsson skrifar um:
PRENTLISTINA
í GAMLA daga voru aðeins til
„skrifaðar“ bækur. íslenzku hand-
ritin, sem oft koma til umræðu og
íslendingar vilja svo gjarna varð-
veita sjálfir í sínu landi, eru ein-
mitt „skrifaðar“ bækur.-
Meðan hvert eintak bókar var
handskrifað, fór ekki hjá því að
bókaverð var margfalt hærra en
tíðkast nú á dögum. Hjá Grikkjum
og Rómverjum var að vísu bóka-
verði nokkuð stillt í hóf. Bókakaup-
menn meðal þeirra höfðu nefnilega
heila hersingu þræla, sem voru
sérstaklega þjálfaðir í að skrifa.
Þrælarnir voru settir til starfa í
stórum sal, þar sem einn las fyrir,
en allir hinir skrifuðu. Þannig
mátti fá í einu mörg eintök af sömu
bókinni án mikils tilkostnaðar, því
að vinnukraftur þrælanna var
ódýr.
Á miðöldum var minna skrifað
en í fornöld. Helzt voru það munk-
arnir, sem á þeim öldum fengust
við þess háttar sýslu og skrifaði
þá hver munkur út af fyrir sig í
sínum klefa. Munkarnir höfðu
nægan tíma og lögðu oft mikla
vinnu í hvert afrit. Þeir skrifuðu
fagra hönd og skreyttu oft upp-
hafsstafi með ýmsu útflúri og teikn
ingum og notuðu þá gjarna fagra
liti. Mörg sýnishorn, sem gefa til
kynna ágætan fegurðarsmekk af-
ritaranna, má sjá á íslenzku hand-
ritunum, t. d. Flateyjarbók o. fl.
Vinnan gekk hægt og á miðöldum
lá engum á, en fáar voru bækurn-
ar, sem komust út meðal almenn-
ings í þá daga.
Snemma var byrjað að skera út
í tré ýmsar myndir, oftast helgi-
myndir, setja á liti og þrykkja síð-
an á þann stað, sem myndimar
áttu heima í bókinni. Þessi mynda-
mót mátti geyma og nota aftur og
aftur. Frá Kínverjum barst einnig
prentlist þeirra, sem þeir höfðu
fundið upp á 9. öld og var
í því fólgin að skera í tré heila
síðu í einu, bera á hana svertu og
þrykkja síðan á pappír. Þannig var
lítillega prentað í Evrópu, t. d.
valdir kaflar úr ritningunni, en sá
galli var á að þegar hver síða var
prentuð, var tréskífan með stöfun-
um ónýt, þrátt fyrir alla þá vinnu,
sem lögð hafði verið í að skera út
hvern einstakan bókstaf í henni.
En þá var það sem Þjóðverjinn
Johan Gutenberg fann upp prent-
listina um 1440. Gutenberg er
fæddur í borginni Mainz, en hann
var í Strassburg, er hann gerði
uppfinningu sína. Þess vegna deila
þessar tvær borgir um, hver þeirra
eigi meiri heiður af þessari merku
uppfinningu.
Uppfinning Gutenbergs var fólg-
in í að skera út hvern einstakan
bókstaf. Síðan mátti raða stöfunum
að vild í orð, línur og síður. Þegar
nægilega mörg eintök höfðu verið
prentuð af hverri blaðsíðu voru
stafirnir teknir hver frá öðrum og
raðað upp á nýjan leik fyrir næstu
síðu og svo koll af kolli. Bókstafir
úr tré, sem Gutenberg notaði til að
byrja með, voru ekki heppilegir.
Hann hóf því fljótlega að steypa þá
úr blýi. Síðar var tekið að nota
sérstaka og enn þá hentugri málm-
blöndu í stafina. Jafnframt var
prentvélin smíðuð og prentsvertan
búin til. Hentugt efni til að prenta
á var pappírinn, bæði úr bómull og
líni, sem um þetta leyti var orð-
inn allmjög útbreiddur til al-
mennra nota.
í Strassburg var engin heil bók
prentuð. Gutenberg fór aftur til
Mainz og gekk þar í félagsskap með
tveimur efnuðum borgurum, er
hétu Johan Faust og Peter Scháff-
er. Þeir stofnsettu þar prentsmiðju
og sendu á markaðinn fyrstu prent-
uðu bókina árið 1457. Voru það
sálmar Davíðs þýddir á þýzku úr
latínu. Gutenberg hafði sett allt,
sem hann átti í prentsmiðjuna.
Hann var skuldugur við Faust og
gat ekki staðið í skilum. Þeir Faust
og Scháffer tóku þá af honum
prentsmiðjuna og hófu sjálfir út-
gáfu bóka. Næsta bókin, sem út
kom, var biblían á latínu. Síðar
kom Gutenberg á fót annari prent-
smiðju í Mainz, en missti hana
einnig vegna skulda.
Gutenberg dvaldist sárfátækur
síðustu æviár sín við hirð erki-
biskupsins í Mainz. Þegar hann
andaðist árið 1468 voru komnar
prentsmiðjur í fjölmörgum þýzk-
um og ítölskum borgum. Hann lifði
nógu lengi til að sjá uppfinningu
sína breiðast út og fá mikla þýð-
ingu, þótt ekkert fengi hann að
launum fyrir.
Jón Arason, biskup á Hólum,
keypti fyrstu prentsmiðjuna til ís-
lands laust eftir 1524, en ekki er
vitað, hvað hann lét prenta. Þegar
Guðbrandur Þorláksson varð bisk-
up á Hólum, keypti hann þessa
gömlu prentsmiðju Jóns biskups og
hóf umfangsmikla bókaútgáfu á
Hólum. Guðbrandsbiblía, hið
mesta snilldarverk að öllum frá-
gangi, kom út árið 1584.
Prentlistin hefur haft meiri þýð-
ingu en flestallar aðrar uppfinn-
ingar. Með tilkomu hennar var
fyrst hægt að framleiða svo mikið
af ódýrum bókum að bækur urðu
almenningseign og hafa verið það
í æ vaxandi mæli síðan.

i