Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1957, Side 2

454
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
þúsund ár ruplað og rúið og lagst
þar á sveif með skemmdaröflum
náttúrunnar.
Vér höfum að vísu engar sögur
af því hvernig hér var umhorfs
þegar landnámsmenn komu. En ef
vér lítum aðeins á eitt landnámið,
landnám Herjólfs frænda Ingólfs
Arnarsonar, þá skilst oss fljótt, að
á þeirri öld hefir verið hér öðru
vísi um að litast. Herjólfur nam
land á skagahælnum, milli Hafna
og Reykjaness. Nú er þetta svo að
segja eyðimörk ein. Þó vitum vér
að fyrir sunnan Hafnir var kirkju-
sókn og hét kirkjustaðurinn
Kirkjuhöfn.
Nú er þessi byggð komin í sand
og um langt skeið voru menn að
tína uppblásin mannabein í kirkju-
garðinum í Kirkjuhöfn, og flytja
þau til kirkju. „í Höfnum er landið
alveg gróðurlaust hraun, en hefir
líklega verið nokkru betra áður,
en það hefir gengið úr sér af sand-
foki og lyngrifi, því að bændur í
Höfnum láta rífa lyng á marga
hesta handa fé sínu og til elds-
neytis“, sagði Þorvaldur Thorodd-
sen er hann fór þar um 1883.
Ýmis örnefni benda til þess að
á nesinu hafi verið meiri gróður
fyrrum, svo sem Skógfellin tvö á
milli Stapa og Svartengis, Fagra-
dalur í Fagradalsfjalli, Einihlíðar
í Dyngnahrauni, Skógarhóll í landi
Hvassahrauns, Fagradalur annar
upp af Vatnsskarði, Stóriskógar-
hvammur í Undirhlíðum, Kolhóll
norður af Húsfelli.
Hér hefir verið mikil akuryrkja
í fornöld og líklega hvergi meiri
á landinu. Það sýnir að jörðin hef-
ir þá verið frjósöm. Suður frá Vog-
um á Vatnsleysuströnd heitir enn
Sandakravegur, Akurey heitir utan
við Reykjavík, Akurgerði heitir í
Hafnarfirði, og hjá Vatnsleysu var
áður jörð, sem hét Akurgerði. En
mest hefir akuryrkjan þó verið á
Garðskaga. Talið er að Sandgerði
hafi upphaflega heitið Sáðgerði,
því að þar hafi verið rniklir korn-
akrar. Segir í sóknarlýsingu 1839
að þá megi enn sjá þess vott í
Sandgerðistúnum, að þar hafi ein-
hvern tíma verið sáðakrar, með
reitum eða beðum og djúpum gröf-
um eða lautum á milli. En innar
eru leifar enn stærri akra Segir
frá því í sömu sóknarlýsingu að
fornaldargarður mikill hafi legið
þvert yfir skagann frá Flangastöð-
um inn að Útskálum og enn kall-
aður Skagagarður. Hefir þetta ver-
ið vörslugarður fyrir víðlenda
akra og megi enn sjá merki garð-
laga umhverfis sáðreitina. Þessara
akra er getið á 14. öld. Árið 1340*
eignaðist Skálholtskirkja fjórðung
í Útskálum „og umfram þau akur-
lönd, er seljandi (Bjarni) keypti
til Útskála“.
Þau munnmæli lifa enn, að í
fornöld hafi verið svo mikil stör
milli Býarskerja og Sandgerðis, að
fénaður hafi ei sést er þar var á
beit. Hraunasandur (í Grindavík)
átti og fyr-rum að hafa verið star-
engi og gerður þar varnargarður á
Siglubergshálsi gegn ágangi bú-
fjár. Nú er aðeins eyðisandur á
þessum stöðum. Varlega skyldi
menn þó telja munnmælin röng.
Það er oft meiri sannleikur í forn-
um munnmælum en menn hyggja.
----o---
Á sumum stöðum hafa orðið
landspjöll af eldgosum síðan land
var byggt. Er talið að bæði Af-
stapahraun og Kapelluhraun hafi
runnið eftir landnámstíð. Árið
1151 geta annálar þess að eldur
hafi verið uppi í Trölladyngjum,
„húsrið og manndauði" Þeir geta
og um að 1211 hafi eldur komið upp
úr sjó fyrir sunnan Reykjanes.
„Sörli Kolsson fann Eldeyar hinar
nýu, en hinar horfnar er alla ævi
höfðu staðið“. Þá varð jarðskjálfti
mikill 7. júlí, fellu hús á mörgum
bæum og margir létu lífið. Bisk-
upasögur setja þetta í samband við
fráfall Páls biskups og segir þar
svo: „En hér má sjá, hversu marg-
ur kvíðbjóður hefir farið fyrir frá-
falli þessa hins dýrlega höfðingja,
Páls biskups: jörðin skalf og pipr-
aði af ótta, himinn og skýin grétu,
svo að mikill hluti spilltist jarðar
ávaxtarins, en himintunglin sýndu
dauðatákn ber á sér, þá nálega var
komið að hinum efstu lífstundum
Páls biskups, en sjórinn brann og
fyrir landinu þá; þar sem hans
biskupsdómur stóð yfir sýndist ná-
lega allar höfuðskepnur nokkuð
hryggðarmark á sér sýna frá hans
fráfalli".
Gísli biskup Oddsson segir að
1240 hafi verið uppi eldur fyrir
Reykjanesi og þá hafi eyðst hálft
Reýkjanes. Málvenjan mun þá hafa
verið sú að kalla ekki Reykjanes
annað en hælinn á skaganum, frá
Víkum að sunnan að Sandvík fyrir
norðan, og er það um hálft land-
nám Herjólfs, er áður var á minnst.
Gísli biskup segir einnig að eldur
hafi verið uppi í Trölladyngj-
um fimmtíu árum seinna og að
hraun hafi runnið niður í Selvog.
Telur Þorvaldur Thoroddsen eigi
ólíklegt að þá hafi brunnið gígarn-
ir, sem ná frá Trölladyngju allt
suður undir sjó vestan við Núps-
hlíðarháls, og þá myndast hraunið
sem fellur fyrir austan ísólfsskála.
Annars má geta þess að fræðimenn
hafa dregið í efa að þessar frásagn-
ir um Trölladyngjugos geti verið
réttar, og bera það fyrir að hraun
hafi alls ekki getað runnið fra
Trölladyngjum niður 1 Selvog. En
mundi hér ekki vera um misskiln-
ing á málvenju að ræða, því að á
dögum Gísla biskups hafi öll
strandlengjan frá Selvogi vestur
fyrir Krýsivík verið kölluð „í Sel-
vogi“. Þetta var upphaflega eitt
landnám.
Annað þessara hraunflóða tók af
i
i