Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1957, Qupperneq 3
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
455
gömlu Krýsivík. Síðan hefir marg
oft verið eldur uppi fyrir Reykja-
nesi, allt fram á ofanverða 19. öld,
en engin hraun runnið á skagan-
um. Þessar frásagnir nægja þó til
að sýna, að eldsumbrot hafa
spillt mjög landkostum síðan á
landnámsöld. En það er þó ekkert
á móts við þau spjöll, er manns-
höndin hefir unnið þar.
----o----
Gömlu hraunin hafa víðast hv?r
verið gróin, þegar menn settust
hér að. Hefir þar verið lyng, víðir,
fjalldrapi og birkikjarr, eins og sjá
má á örnefnum og enn má sjá í
Almenningum milli Kapelluhrauns
og Afstapahrauns. í máldaga Hval-
eyrarkirkju, sem gerður var að
undirlagi Steinmóðs Bárðarsonar
ábóta í Viðey (1444—1481), segir
að Laugamesskirkja eigi lítinn
skóg við landsuðri í Hvaleyrar-
höfða. í Vogaholti var forðum mik-
ill skógur og sáust merki hans fram
að seinustu aldamótum. Kirkju-
land var kallað afréttarland Garða-
kirkju og fyrir hundrað árum er
getið um skóg þar í Vífilsstaðahlið,
Setbergshlíð, í Helgafelli, sunnan
í Ásfjalli og í Undirhlíðum. í landi
Hvassahrauns var skógur og eru
enn til nokkrar leifar hans. Um
þessar skógarleifar segir séra Árni
Helgason í sóknarlýsingu; „í al-
mæli er að skógum þessum fari
aftur, og er það ei kyn, þegar þeir
sums staðar kulna út, en eytt er
árlega, ei aðeins af fólki í þessari
sveit, heldur úr næstu sveitum,
bæði til kolagerðar, eldsneytis og
fóðurs fyrir nautpening. Verst mun
samt gera, að hrísið er tekið af
þeim, sem búa hér í sveit. á vetr-
ardegi til fóðurs, þegar allur neðri
partur hríslunnar er 1 snjó og
klaka, og numið af það sem stend-
ur upp úr snjónum, því nýtt hris
þykir betra til fóðurs heldur en
aðdregið á haustum og svo geymt
í buðlungum. Töluverðu hrísi og
lyngi er eytt til eldiviðar, sem af
fátæklingum sem ekki hafa nenn-
ingu til að afla sér eldiviðar á
sumrin, er sótt á vetrum þegar
þörfin að þrengir. Því fleiri tómt-
húsmenn að höndlunarstaðnum
safnast eða fá bólfestu í þessu afla-
plássi, því meir er gengið að skóg-
inum“, Þessi lýsing bregður upp
mynd af því hvernig farið hefir
um allan skagann.
Sá var annmarki á öllum Suð-
urnesjum frá upphafi, að þar var
enginn mór til eldsneytis og víðast
lítið um rekavið, einkum á norðan-
verðum skaganum. Þess vegna
hafa menn þegar byrjað á því að
ganga í kjarrið eftir eldiviði. En
þegar það þraut, þá var farið að
rífa lyng til eldneytis. Þá hófst
uppblástur og ónýttust beitarlönd.
Var þá gengið að gróðrinum með
enn meiri harðneskju, því að nú
þurfti að rífa hrís og lyng til fóðr-
unar búpenings að auki. Fer þá
svo að landið verður örfoka næst
byggðunum. Síðan er sótt lengra
og lengra, þangað til svo er komið
uppblæstrinum að byggðirnar
Grindavík, Hafnir og Rosmhvala-
nes hafa ekki neitt til eldsneytis
nema þang og fiskbein. Allur fram-
hluti Skagans er orðinn að eyði-
mörk og sandstormar leggja marg-
ar jarðir í auðn.
----o---
Eftir að konungsvaldið sölsaði
undir sig jarðeignir Viðeyarklaust-
urs og sló þar með eign sinni á
flestar jarðir á skaganum, versn-
aði þó ástandið til muna. Þá koma
ýmsar kvaðir, meðal annars sú að
flytja skógvið (hrís) heim til
Bessastaða og Viðeyar eins og búin
þar þurftu til eldiviðar.
í Jarðabókinni 1703 eru greini-
legastar upplýsingar um hvernig
farið var með gróðurinn í Gull-
bringusýslu. Skal hér tekinn út-
dráttur úr henni eftir hreppum:
Grindavíkurhreppur. Þar eru þá
8 jarðir og á kóngur eina, en Skál-
holtsdómkirkja hinar. Þessum
jörðum fylgja 25 hjáleigur. Allar
hafa jarðirnar rétt til kolagerðar í
Suðurnesja almenningum, nema
Krýsivík, sem þá er talin eiga skóg
til kolagerðar og að nokkru leyti
til eldiviðar. „Um alla þessa sveit
kappkostar fólk að draga til sírf
á haustin ofan úr heiðum hrís og
lyng svo mikið sem hver megnar“.
Hafnahreppur. Þar voru eftir
þrjár jarðir og 5 hjáleigur. Ein
jörðin var bændaeign, en tvær
kirkjujarðir. Ekki er getið um nein
skógarítök hjá þeim, en á lausum
miða segir Á. M.: „Bæanna lönd,
er í Höfnum liggja, eru uppblásin
og graslaus hrjóstur og ætla með
tíð að eyðileggjast."
Rosmhvalaneshreppur. Þar á
konungur 24 jarðir með 59 hjáleig-
um. Þar er ekki annað en fjöru-
þang til eldsneytis „og lítilsháttar
lyngrif sums staðar“. Auk þessa er
kirkjujörðin Útskálar með 9 hjá-
leigum og Miðhús (einkaeign).
Allar höfðu jarðir þessar rétt til
kolagerðar í Almenningum.
Vatnsleysustrandarhreppur. Þar
voru 18 kóngsjarðir og þrjár
kirkjujarðir og fylgdu þeim 34
hjáleigur. Allar þessar jarðir
höfðu rétt til kolagerðar í Almenn-
ingum, nema Hvassahraun, en um
það segir: Rifhrís til kolagerðar á
jörðín í heimalandi og bíður þar
stóran ágang af Stærri og Minni
Vatnsleysu ábúendum og hjáleigu-
mönnum. Annars brúkar jörðin
þetta hrís til að fæða kvikfénað í
heyskorti. — Hríshestakvöðin
byrjar í Stóru Vogum og svo
voru 2 hríshestar af hverri
kóngsjörð, nema einn af Landa-
koti, eða alls 27 hríshestar,
sem áttu að flytjast heim að
Bessastöðum. Langflestir bænd-
ur höfðu þá iceypt þessa kvöð af