Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1957, Qupperneq 7

LESBÓK mORGUNBLAÐSINS
475
Grú'sk
*
A landamerkjum
SÝSLUSKIL Kjósarsýslu og Borgar-
fjarðarsýslu, eru við Botnsá og fylgja
henni upp að Hvalvatni. Virðist og
svo sem áin hafi frá upphafi aðskil-
ið þingin fornu, Þverárþing og Kjal-
arnesþing. Hafa og sumir haldið því
fram, að áin hafi áður skilið lands-
fj órðungana, V estvirðingaf j órðungur
hefjist við hana og sé Borgarfjarðar-
sýsla því í þeim fjórðungi. En Land-
náma segir berum orðum að Hvítá
hafi skilið landsfjórðunga. Þykir mörg-
um þetta einkennilegt að vonum, því
að þá hefði Þverárþing hið forna
verið í tveimur landsfjórðungum. En
nú segir í Þórðarbók: „Landinu var
skift í fjórðunga um daga Þórðar
gellis. Þá skyldu vera 3 þing í hverj-
um fjórðungi, en 3 höfuðhof í hverri
þingsókn". Hvernig mátti það þá vera
að Borgarfjarðarsýsla, sem eftir því
var í Sunnlendingafjórðungi ætti þing
með Vestfirðingafjórðungi? Um þetta
vísast til greinar eftir próf. Matthías
Þórðarson í Árbók fornleifafélagsins
1916.
Snúum þá aftur að Botnsá. Land-
náma segir: „Ingólfur (Arnarson)
nam land milli Ölfusár og Hvalfjarð-
ar fyrir utan Brynjudalsá og öll nes
út“. Á öðrum stað segir: „Þorsteinn
son Sölmundar Þórolfssonar smjörs
nam land milli Botnsár og Fossár,
Brynjudal allan.. Nú eru taldir
þeir menn, er búið hafa í landnámi
Ingólfs vestur frá honum“.
Af þessu má sjá, að Þorsteinn hefir
fengið sneið af landnámi Ingólfs, en
svo nemur hann í viðbót Brynjudal
norðan ár og umhverfis Múlafjall, allt
að Botnsá, en ekki upp með ánni.
Sést það enn á landamerkjum, því
að þeim ræður Botnsá ekki. Irski land-
námsmaðurinn í Botni hefir numið
Botnsdal allan, beggja megin ár, og
því er svo enn í dag, að meira en
helmingur landeignar Stóra-Botns er
fyrir vestan ána. Landamerki þeirr-
ar jarðar og Skorhaga í Brynjudal,
eru í Kötlugróf innst við Botnsvog
að sunnan, og þaðan eru landamerki
milli Botndals og Brynjudals um
Múlafjall og upp til Súlna. Ber því
hér svo undarlega við, að Borgar-
fjarðarsýsla á land út fyrir takmörk
sín, allvæna sneið í Kjósarsýslu.
Botnsá hefir ráðið landamerkjum í
víðari skilningi en að skilja sýslur.
í máldaga sem fróðir menn ætla að
gerður sé um 1226, er svo fyrir mælt
„að á meðal Reykjaness og Botnsár
skal gjalda af hverjum bæ, þeim er
ostur er gjör, slíkan hleif sem þar er
gjör, til staðarins í Viðey hvert haust“.
Þessi ostkvöð hefir því náð um allt
Kjalarnesþing. í Lögmannsannál er
þess getið að árið 1505 hafi verið
skipaðir 3 officiales yfir Skálholts-
stifti, einn fyrir hvern fjórðung, og
hafi Vermundur ábóti á Helgafelli
verið skipaður yfir Vestfirðingafjórð-
ung til Botnsár. Og í Flateyjarannál
er þess getið, að árið 1391 hafi Hall-
dór Loftsson fengið prófastsdæmi milli
Botnsár og Geirolfsgrúps. Þetta þykja
mikil rök fyrir því, að Botnsá hafi
skift landsfjórðungum. Þó þarf það
ekki að vera, því að kirkjan gat haft
önnur landamerki en hin veraldlegu
yfirvöld. Um þetta segir Matthías
prófessor Þórðarson í áðurnefndri
grein: „Botnsá virðist nefnilega hafa
verið þegar snemma á miðöldum eins
konar kirkjusókna eða prestakalla mót
og síðar jafnvel prófastsdæma mót,
eftir að biskupar tóku að setja prófasta
yfir tiltekin svæði...... Ennfremur
eru allar líkur til þess, að Botnsá hafi
þegar á þjóðveldistímanum skilið
hreppa, Kjósarhrepp og Strandar-
hrepp. Hreppamót voru ákveðin með
landamerkjum. Nú eru við Botnsá bæði
sóknamót og hreppamót".
Botnsá er ekki vatnsmikil, en hún
er þó merkileg í sögu landsins eins
og sjá má á því, sem hér hefir verið
sagt. Af mik'illeik sjálfrar sín hefir
hún ekki fengið sína miklu þýðingu
sem markaá, heldur hefir hún það af
Hvalfirði, sem gengur langt inn í land
og teygist upp undir há fjöll og að-
skilur héruð mjög greinilega.
En Botnsá er og merkileg fyrir ann-
að. í henni er einhver hæsti foss á
íslandi, og ef til vill hinn hæsti. Hann
heitir Glymur. Fellur áin þar niður
í hrikalegt og hyldjúpt gljúfur eða
gjá í dalbotninum. Þessi foss er vart
svo frægur, sem hann ætti skilið því að
eigi munu margir fara til þess að
skoða hann, en það getur verið vegna
þess hve illt er að komast að honum.
Að Egilsstöóum
á Héraði
llmar loft um Egilsstaði,
anganskógur vefur börð,
brosir hlýtt við bliki sólar,
búin töfrum ræktarjörð.
Fagurskyggður lögur líður,
ljúft og rótt við fætur manns;
langt i fjarska, ljóma fáður,
ijósum sindrar fjallakrans.
Hrifning vekja, auga og anda,
athafnanna merkin djörf,
efldar hafa iðjuhendur
unnið hér hin göfgu störf.
Brotið holt og brunaflóa,
breytt í tún og gróðurreit.
Höfuðbólið, héraðsprýði,
heillum vígt í glæstri sveit.
Ættartryggð og óðalshugur
áttu hér sin traustu bönd,
flóttans meðan fláráð hyggja
færði auðn um byggðalönd.
Iieill sé þeim, er björgum bylta,
blessa, jörð, þín frjómögn heit.
Egilsstaða andi vaxi,
yfir hverjum blómgum reit. —
Knútur Þorsteinsson
frá Úlfsstöðum.
Um fossinn kvað Sigvaldi Jónsson
Skagfirðingaskáld (d. 1883);
Á þann himinháa Glym
hver sem skimar lengi,
fær í limu sundl og svim,
sem á Rimum gengi.
Rimar nefnist eitt af hæstu fjöllun-
um í Svarfaðardal, 1282 metrar á hæð.
Það er langt og snarbratt, svo að víð-
ast má það heita ógengt með öllu. En
efst er þunn egg og er það ekki fyrir
þá, sem svimagjarnt er að ganga eftir
henni. Þessa minnist skáldið er það
horfir á fossinn Glym, þar sem hann
steypist niður í hina gínandi gjá, því
að hægt er að fá svima af því að
horfa upp fyrir sig á háan foss, ekki
síður en horfa niður fyrir sig af
gnæfandi fjallsegg. En ó þetta er
minnst hér vegna þess að vísan er
prentuð í Árbók Ferðafélagsins 1950
og seinasta hendingin þar röng. Mun
það stafa af því, að Sunnlendingar hafa
ekki kannast við fjallið Rimar og þes»
vegna farið að geta sér til um hvað
þetta orð þýddi.